इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: वैदिक संस्कृती स्वाध्याय
प्रश्न १: पाठातील आशयाचा विचार करून उत्तरे लिहा.
अ) वैदिक साहित्यातील विद्वान स्त्रिया
- गार्गी: तत्त्वज्ञान आणि वैदिक शास्त्रांमध्ये निपुण, याज्ञवल्क्याशी शास्त्रचर्चेसाठी प्रसिद्ध.
- मैत्रेयी: आध्यात्मिक ज्ञानाची साधक, याज्ञवल्क्याची पत्नी आणि शिष्या.
- लोपामुद्रा: ऋग्वेदातील मंत्रद्रष्ट्या आणि अगस्त्य ऋषींची पत्नी.
आ) वेदकालीन मनोरंजनाची साधने
- वादन: वीणा, बासरी यांसारख्या वाद्यांचा वापर संगीतासाठी.
- गायन: वैदिक मंत्र आणि भक्तीपर गीतांचे गायन.
- नृत्य: धार्मिक आणि सांस्कृतिक उत्सवांमधील नृत्यप्रकार.
- सोंगट्याचा खेळ: बुद्धिबळासारखे रणनीतीपर खेळ.
- रथांच्या शर्यती: मनोरंजन आणि युद्धकौशल्य प्रदर्शनाचा प्रकार.
- शिकार: मनोरंजनासह अन्नसाठा गोळा करण्याचा मार्ग.
इ) वेदकालीन चार आश्रम
- ब्रह्मचर्याश्रम: शिक्षण आणि आत्मसंयमाचा विद्यार्थी जीवनाचा काळ.
- गृहस्थाश्रम: कौटुंबिक आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या पार पाडण्याचा काळ.
- वानप्रस्थाश्रम: सामाजिक जीवनातून निवृत्ती आणि आध्यात्मिक चिंतनाचा काळ.
- संन्यासाश्रम: सर्व सांसारिक बंधनांचा त्याग आणि मोक्षप्राप्तीचा काळ.
प्रश्न २: चूक की बरोबर ओळखा.
अ) यज्ञात म्हटले जाणारे मंत्र-ऋग्वेद
चूक (ऋग्वेदात मंत्र आहेत, पण यज्ञात सामवेदातील मंत्रांचा वापर होतो.)
आ) अथर्व ऋषींचे नाव दिलेला वेद-अथर्ववेद
बरोबर
इ) यज्ञविधींच्या वेळी मंत्रगायन करण्यास मार्गदर्शन करणारा वेद-सामवेद
बरोबर
प्रश्न ३: एका शब्दात उत्तरे लिहा.
अ) वैदिक वाङ्मयाची भाषा
संस्कृत
आ) विद् म्हणजे
जाणणे
इ) गोधूम म्हणजे
गहू
ई) घराचा प्रमुख म्हणजे
गृहपती
उ) श्रेणींच्या प्रमुखाला म्हणत
श्रेष्ठ
प्रश्न ४: नावे लिहा.
अ) तुम्हांस माहीत असलेली वाद्ये
- वीणा: तंतुवाद्य, संगीत आणि ध्यानासाठी वापरले जाणारे.
- मृदुंग: तालवाद्य, नृत्य आणि भक्ती संगीतासाठी.
- ढोलकी: लोकसंगीत आणि उत्सवांसाठी वापरले जाणारे तालवाद्य.
- बासरी: सूरवाद्य, कृष्णाच्या भक्ती संगीताशी संबंधित.
- टाळ: धातूचे छोटे वाद्य, भजन आणि कीर्तनासाठी.
- चिपळ्या: लाकडी वाद्य, लोकनृत्यासाठी वापरले जाणारे.
- डमरू: शिवाशी संबंधित छोटे तालवाद्य.
- सतार: तंतुवाद्य, शास्त्रीय संगीतासाठी प्रसिद्ध.
- तबला: तालवाद्य, शास्त्रीय आणि लोकसंगीतासाठी.
आ) सध्याच्या काळातील स्त्रियांचे किमान दोन दागिने
- हार: गळ्यातील सोने किंवा चांदीचे अलंकार, उत्सवांसाठी लोकप्रिय.
- पैजण: पायातील चांदीचे दागिने, पारंपरिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाचे.
- अंगठी: बोटातील सोने किंवा रत्ने जडवलेले दागिने.
इ) सध्याची मनोरंजनाची साधने
- मोबाईल: मनोरंजनासाठी व्हिडीओ, खेळ आणि सोशल मीडियाचा वापर.
- टीव्ही: चित्रपट, मालिका आणि बातम्यांचे प्रमुख साधन.
- चित्रपट: थिएटरमध्ये किंवा ओटीटी प्लॅटफॉर्मवर मनोरंजनाचा स्रोत.
- इंटरनेट: ऑनलाइन गेमिंग, स्ट्रीमिंग आणि माहितीचा स्रोत.
प्रश्न ५: थोडक्यात उत्तरे लिहा.
अ) वेदकालीन लोकांच्या आहारामध्ये कोणकोणत्या पदार्थांचा समावेश होता?
- वेदकालीन लोकांच्या आहारात गहू, सातू आणि तांदूळ ही तृणधान्ये प्रामुख्याने समाविष्ट होती, ज्यापासून रोटी, खिचडी आणि अपूप यांसारखे पदार्थ बनवले जात.
- दूध, दही, लोणी, तूप आणि मध यांचा आहारात समावेश होता, जे पौष्टिक आणि धार्मिकदृष्ट्या महत्त्वाचे होते.
- उडीद, तीळ आणि मसूर यांसारख्या कडधान्यांचा वापर प्रथिनांसाठी केला जात असे.
आ) वेदकाळात गाईंची विशेष काळजी का घेतली जाई?
- वेदकालीन समाजात गाईंचा विनिमयासाठी (मुद्रा म्हणून) वापर होत असे, त्यामुळे त्यांना आर्थिकदृष्ट्या महत्त्व होते.
- गाईंना धार्मिकदृष्ट्या पवित्र मानले जात असे, आणि त्यांचे दूध, तूप यांचा यज्ञात वापर होत असे.
- गाईंची चोरी होऊ नये म्हणून त्यांची विशेष काळजी घेतली जात असे, कारण त्या संपत्तीचे प्रतीक होत्या.
इ) संन्यासाश्रमात मनुष्याने कसे वागावे अशी अपेक्षा होती?
- संन्यासाश्रमात मनुष्याने सर्व सांसारिक बंधने, जसे की कुटुंब आणि संपत्ती, यांचा त्याग करून आध्यात्मिक साधनेत मग्न व्हावे.
- जीवनाचा खरा अर्थ समजून घेण्यासाठी आणि मोक्षप्राप्तीसाठी एका ठिकाणी स्थिर न राहता संन्यासी जीवन जगावे.
- संन्यासी जीवनात साधेपणा, आत्मसंयम आणि तपश्चर्या यांना प्राधान्य दिले जाई.
प्रश्न ६: टीपा लिहा.
अ) वेदकालीन धर्मकल्पना
- वेदकालीन धर्मकल्पनेत सूर्य, वारा, पाऊस, वीज, नद्या यांसारख्या निसर्गशक्तींना देवता मानले जात असे, कारण त्या जीवनासाठी आवश्यक होत्या.
- या देवतांना प्रसन्न ठेवण्यासाठी यज्ञात अग्नीत हवी (अन्न, तूप) अर्पण केली जात असे, ज्याला धार्मिक विधी मानले जाई.
- सृष्टीच्या नियमांचे पालन करणे आणि नैतिक जीवन जगणे हा धर्माचा आधार होता, ज्यामुळे सृष्टीचक्र सुरळीत राहील.
- प्राणी आणि मानव हे सृष्टीचक्राचा भाग मानले जात, आणि त्यांच्या कृतींमुळे सृष्टीत संतुलन राखले जाई.
- यज्ञ आणि प्रार्थना यांद्वारे निसर्ग आणि समाज यांच्यात सुसंवाद राखण्याचा प्रयत्न केला जात असे.
आ) वेदकालीन घरे
- वेदकालीन घरे माती, कुड किंवा गवताच्या तट्ट्यांपासून बनवली जात, जे स्थानिक साधनांवर आधारित होती.
- कुड म्हणजे वेली किंवा गवताचे विणलेले तट्टे, ज्यावर शेण-माती लिंपून भिंती बनवल्या जात.
- घरांच्या जमिनी शेण आणि मातीने सारवलेल्या असत, ज्यामुळे त्या स्वच्छ आणि थंड राहत.
- घरांना ‘गृह’ किंवा ‘शाला’ असे संबोधले जात असे, जे कौटुंबिक जीवनाचे केंद्र होते.
- अशी घरे हवामान आणि पर्यावरणाला अनुकूल अशी साधी आणि कार्यक्षम रचना असत.
इ) वेदकालीन शासनव्यवस्था
- ग्रामवसाहतीच्या प्रमुखाला ‘ग्रामणी’ असे म्हणत, जो गावाच्या प्रशासनाची जबाबदारी सांभाळत असे.
- ग्रामवसाहतींच्या समूहाला ‘विश्’ आणि त्यांच्या प्रमुखाला ‘विश्पति’ असे संबोधले जात असे.
- अनेक विश् मिळून ‘जन’ तयार होत असे, आणि स्थिरावलेल्या जनाच्या प्रदेशाला ‘जनपद’ म्हणत.
- जनपदाच्या प्रमुखाला ‘नृप’ किंवा ‘राजा’ असे म्हणत, जो शासन आणि युद्धाचे नेतृत्व करत असे.
- सभा, समिती, विदथ आणि जन या संस्थांद्वारे शासन चालवले जात असे, ज्यात लोकांचा सहभाग असे.
- सभा ही ज्येष्ठ व्यक्तींची मंडळी होती, तर समिती ही लोकांच्या सर्वसाधारण बैठकीचे स्वरूप होती.
- सभा आणि विदथ यांच्या कामकाजात स्त्रियांचाही सहभाग असे, जे वैदिक समाजातील समावेशकतेचे द्योतक आहे.
वैदिक संस्कृती स्वाध्याय - sahavi itihas
इयत्ता सहावी इतिहास पाठ ४: वैदिक संस्कृती ही प्राचीन भारतातील वेदकालीन जीवन, धर्म, शासन आणि मनोरंजनाचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात वेदकालीन साहित्य, चार आश्रम आणि शासनव्यवस्थेवर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: वैदिक संस्कृती, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, वेद, धर्मकल्पना, शासनव्यवस्था, इतिहास अभ्यास