इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: प्राचीन भारतातील धार्मिक प्रवाह स्वाध्याय
प्रश्न १: रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.
अ) जैन धर्मात ___ या तत्त्वाला महत्त्व दिलेले आहे.
अहिंसा
आ) प्राणिमात्रांविषयीची ___ हे गौतम बुद्धांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे असाधारण वैशिष्ट्य होते.
करुणा
प्रश्न २: थोडक्यात उत्तरे द्या.
अ) वर्धमान महावीरांनी कोणती शिकवण दिली?
- वर्धमान महावीरांनी शिकवले की मनुष्याचा मोठेपणा त्याच्या वर्णावर किंवा जन्मावर अवलंबून नसून, त्याच्या नैतिक चारित्र्यावर आणि सद्गुणांवर अवलंबून असतो.
- त्यांनी अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह या पंचमहाव्रतांचे पालन करण्याचा उपदेश केला.
- जैन धर्मात सर्व प्राण्यांप्रति करुणा आणि आत्म्याच्या शुद्धीकरणावर भर दिला गेला.
आ) गौतम बुद्धांचे कोणते वचन विख्यात आहे, त्यातून कोणती मूल्ये प्रकट होतात?
- गौतम बुद्धांचे ‘छोटीशी चिमणी देखील आपल्या घरट्यात स्वच्छंद पणे चिवचिवते’ हे वचन मानवी स्वातंत्र्य आणि आत्मनिर्णयाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकते.
- यातून आचरणावर आधारित श्रेष्ठता आणि जन्माने नव्हे तर कृतींनी माणसाची किंमत ठरते, हे मूल्य प्रकट होते.
- बुद्धांनी बुद्धीच्या स्वातंत्र्याला प्रोत्साहन दिले आणि सर्वांना करुणा आणि शांतीचा मार्ग दाखवला.
इ) ज्यू धर्माच्या शिकवणीत कोणत्या गुणांवर भर दिलेला आहे?
- ज्यू धर्मात न्याय, सत्य आणि शांती यांना प्राधान्य दिले जाते, ज्यामुळे नैतिक जीवन आणि सामाजिक जबाबदारी पाळण्यावर जोर दिला जातो.
- प्रेम, करुणा, विनम्रता आणि दानशीलता हे गुण ज्यू धर्मात महत्त्वाचे मानले जातात.
- स्वाभिमान आणि मानवी हक्कांचे रक्षण हे ज्यू धर्माच्या शिकवणीचे केंद्र आहे.
ई) ख्रिश्चन धर्मामध्ये काय सांगितले आहे?
- ख्रिश्चन धर्मात एका सर्वशक्तिमान आणि प्रेमळ देवाची उपासना करण्यास सांगितले आहे, जो सर्वांचा पिता आहे.
- येशू ख्रिस्त हे देवाचे पुत्र मानले जातात, जे मानवजातीच्या उद्धारासाठी पृथ्वीवर अवतरले.
- सर्वांवर, अगदी शत्रूंवरही प्रेम करावे आणि चुकलेल्यांना क्षमा करावी, अशी शिकवण ख्रिश्चन धर्मात आहे.
- ख्रिश्चन धर्मात बंधुभाव आणि परोपकार यांना विशेष महत्त्व आहे.
उ) इस्लाम धर्माची शिकवण काय सांगते?
- इस्लाम धर्मात सर्वशक्तिमान आणि दयाळू अल्लाहची उपासना करण्यास सांगितले आहे, जो सर्वकाळ आणि सर्वत्र आहे.
- ‘इस्लाम’ म्हणजे शांती आणि अल्लाहला शरण जाणे, ज्याचा अर्थ नीतिमान आणि शांततामय जीवन जगणे.
- मानवी जीवनाचा उद्देश अल्लाहची इच्छा पूर्ण करणे आणि त्याच्या आज्ञांचे पालन करणे आहे.
- इस्लाम धर्मात प्रामाणिकपणा, दानशीलता आणि सामाजिक न्याय यांना प्राधान्य दिले जाते.
ऊ) पारशी विचारसरणीचा गाभा कोणता आहे?
- पारशी विचारसरणीचा गाभा उत्तम विचार, उत्तम वाणी आणि उत्तम कृती ही तीन तत्त्वे आहेत, जी नैतिक जीवनाचा आधार आहेत.
- या तत्त्वांनुसार जीवनात सत्य, प्रामाणिकपणा आणि परोपकार यांचे पालन करावे.
- पारशी धर्मात अग्नीला पवित्र मानले जाते, आणि त्याची पूजा केली जाते.
प्रश्न ३: टीपा लिहा.
अ) आर्यसत्ये
- दुःख: मानवी जीवनात दुःख हा अटळ भाग आहे, जसे की जन्म, वृद्धत्व, रोग आणि मृत्यू.
- दुःखाचे कारण: दुःखाचे मूळ तृष्णा (इच्छा) आणि अज्ञानात आहे, जे दुःखाला जन्म देते.
- दुःख-निवारण: दुःखाचा अंत शक्य आहे, जर तृष्णेचा त्याग केला आणि ज्ञान प्राप्त केले.
- प्रतिपद: दुःखाचा अंत अष्टांगिक मार्गाद्वारे होतो, ज्यात शुद्ध आचरण, सम्यक् दृष्टी आणि ध्यान यांचा समावेश आहे.
आ) पंचशील
- प्राण्यांची हत्या टाळणे: सर्व जीवांप्रति अहिंसा आणि करुणा बाळगणे.
- चोरीपासून दूर राहणे: इतरांचे हक्क आणि संपत्ती यांचा आदर करणे.
- अनैतिक आचरण टाळणे: शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता राखणे.
- असत्य बोलण्यापासून दूर राहणे: सत्यवचन आणि प्रामाणिकपणाचे पालन करणे.
- मादक पदार्थांचे सेवन टाळणे: मानसिक स्पष्टता आणि आत्मसंयम राखणे.
प्रश्न ४: खाली दिलेल्या पंचमहाव्रते आणि त्रिरत्नेयांचे तक्त्यात वर्गीकरण करून लिहा.
| प्रकार | विवरण |
|---|---|
| पंचमहाव्रते |
|
| त्रिरत्ने |
|
प्रश्न ५: कारणे लिहा.
अ) वर्धमान महावीरांना ‘जिन’ का म्हणू लागले?
- वर्धमान महावीरांनी सुख-दुःखाच्या विकारांवर विजय मिळवला, म्हणून त्यांना ‘जिन’ (विजेता) असे संबोधले गेले.
- ‘जिन’ या शब्दापासून ‘जैन’ हा शब्द निर्माण झाला, जे विकारांवर विजय मिळवणाऱ्या महावीरांचे अनुयायी आहेत.
- त्यांच्या तपश्चर्या आणि आत्मशुद्धीमुळे त्यांना ‘महावीर’ (महान वीर) हे नाव मिळाले.
आ) गौतम बुद्धांना ‘बुद्ध’ असे का म्हटले गेले?
- गौतम बुद्धांना मानवी जीवनाचे आणि सृष्टीचे संपूर्ण ज्ञान प्राप्त झाले, म्हणून त्यांना ‘बुद्ध’ (जागृत) असे म्हटले गेले.
- त्यांनी ध्यान आणि तपश्चर्येद्वारे निर्वाण प्राप्त केले, ज्यामुळे ते प्रबुद्ध झाले.
- बुद्धांनी आपले ज्ञान लोकांना शांती आणि करुणेचा मार्ग दाखवण्यासाठी वापरले.
प्राचीन भारतातील धार्मिक प्रवाह स्वाध्याय - sahavi itihas
इयत्ता सहावी इतिहास पाठ ५: प्राचीन भारतातील धार्मिक प्रवाह ही जैन, बौद्ध, ख्रिश्चन, इस्लाम, ज्यू आणि पारशी धर्मांच्या शिकवणींचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात पंचमहाव्रते, त्रिरत्ने आणि आर्यसत्यांवर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: प्राचीन भारतातील धार्मिक प्रवाह, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, जैन धर्म, बौद्ध धर्म, पंचमहाव्रते, इतिहास अभ्यास