इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: दक्षिण भारतातील प्राचीन राज्ये स्वाध्याय
प्रश्न १: ओळखा पाहू.
अ) सातवाहन राजे त्यांच्या नावाआधी कोणाचे नाव लावत?
सातवाहन राजे त्यांच्या नावाआधी आपल्या आईचे नाव लावत, जे त्यांच्या मातृसत्ताक परंपरेचे द्योतक आहे.
आ) कोल्हापूरचे प्राचीन काळातील नाव
कोल्हापूरचे प्राचीन काळातील नाव ‘कुंतल’ होते, जे सातवाहन आणि इतर दक्षिण भारतीय राजवंशांशी संबंधित आहे.
प्रश्न २: पाठातील नकाशाचे निरीक्षण करून खालील तक्ता पूर्ण करा.
| राजसत्ता | राजधानी |
|---|---|
| पल्लव | कांची: पल्लवांचे सांस्कृतिक आणि राजकीय केंद्र, जे दक्षिण भारतातील कला आणि स्थापत्यासाठी प्रसिद्ध होते. |
| चालुक्य | ऐहोळ, बदामी, पट्टदकल: चालुक्यांनी या ठिकाणी भव्य मंदिरे आणि स्थापत्यकृती बांधल्या, ज्या त्यांच्या समृद्धीचे प्रतीक आहेत. |
| सातवाहन | पैठण, भोकरदन, वेरूळ: सातवाहनांचे हे केंद्र व्यापार, कला आणि बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी महत्त्वाचे होते. |
प्रश्न ३: खालील राजसत्ता व राजधानी यांचे वर्गीकरण करा.
| राजसत्ता | राजधानी |
|---|---|
| सातवाहन | प्रतिष्ठान (पैठण): सातवाहनांचे प्रमुख प्रशासकीय आणि सांस्कृतिक केंद्र, जे व्यापारासाठी प्रसिद्ध होते. |
| पांड्य | मदुराई: पांड्यांचे राजकीय आणि साहित्यिक केंद्र, जे संघम साहित्याच्या निर्मितीशी संबंधित आहे. |
| चालुक्य | वातापी (बदामी): चालुक्यांचे शक्तिशाली केंद्र, जिथे भव्य मंदिरे आणि लेणी कोरली गेली. |
| पल्लव | कांचीपुरम: पल्लवांचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्र, जे मंदिर स्थापत्यासाठी प्रसिद्ध आहे. |
प्रश्न ४: पाठातील कोणत्याही तीन चित्रांचे निरीक्षण करून तुम्हांला काय माहिती मिळते ते तुमच्या शब्दांत लिहा.
अ) अजिंठा लेणी
- औरंगाबाद जिल्ह्यातील अजिंठा लेणी ही प्राचीन बौद्ध कला आणि स्थापत्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे, जिथे डोंगरात कोरलेल्या लेण्यांमध्ये रंगीत चित्रे आणि शिल्पे आढळतात.
- या लेण्यांच्या भिंतींवर बुद्धांच्या जीवनातील प्रसंग, जातक कथा आणि सांस्कृतिक दृश्ये चित्रित आहेत, जे त्या काळातील कलात्मक कौशल्य दर्शवतात.
- नक्षीदार खांब, प्रवेशद्वारे आणि कोरीव शिल्पे यांमुळे अजिंठा लेणी प्राचीन भारतातील बौद्ध धर्माच्या प्रभावाचे प्रतीक आहेत.
- ही लेणी इ.स. २ऱ्या शतकापासून ते इ.स. ६व्या शतकापर्यंतच्या कालखंडाचे प्रतिनिधित्व करतात आणि जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता मिळाली आहे.
आ) वेरूळ येथील कैलास लेणे
- वेरूळ (एलोरा) येथील कैलास लेणे हे एकाच दगडात कोरलेले रथमंदिर आहे, जे भारतीय स्थापत्यकलेचा आश्चर्यजनक नमुना आहे.
- राष्ट्रकूट राजवंशाच्या काळात (इ.स. ८वे शतक) बांधलेले हे मंदिर भगवान शंकराला समर्पित आहे आणि त्याच्या भिंतींवर रामायण, महाभारतातील प्रसंग कोरलेले आहेत.
- मंदिराच्या खांबांवर आणि भिंतींवर उत्कृष्ट नक्षीकाम आणि शिल्पे आहेत, जे त्या काळातील तंत्रज्ञान आणि कलात्मकतेचे द्योतक आहेत.
- या लेण्याची भव्य रचना आणि सौंदर्य यामुळे ते जागतिक वारसा स्थळ म्हणून ओळखले जाते.
इ) कार्ले येथील चैत्यगृह
- कार्ले येथील चैत्यगृह हे महाराष्ट्रातील बौद्ध लेण्यांमधील एक प्रमुख स्थळ आहे, जे डोंगरात खोदलेले आहे.
- या चैत्यगृहाच्या भिंतींवर आणि स्तंभांवर बौद्ध शिल्पे आणि नक्षीकाम कोरलेले आहे, जे बुद्धांच्या जीवनाशी संबंधित आहे.
- प्रशस्त रचना आणि सुंदर कोरीव काम यामुळे हे चैत्यगृह बौद्ध भिक्खूंना ध्यान आणि प्रार्थनेसाठी आदर्श ठिकाण होते.
- इ.स.पू. २ऱ्या शतकातील हे स्थळ सातवाहन राजवंशाच्या संरक्षणाखाली बांधले गेले, जे बौद्ध धर्माच्या प्रसाराचे प्रतीक आहे.
प्रश्न ५: खालील प्रश्नांची प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
अ) दक्षिणेतील प्राचीन राजसत्ता कोणत्या होत्या?
चेर, पांड्य आणि चोळ या दक्षिण भारतातील प्राचीन राजसत्ता होत्या, ज्यांनी सांस्कृतिक आणि व्यापारी समृद्धी साधली.
आ) मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर कोणत्या प्रदेशातील स्थानिक राजे स्वतंत्र झाले?
मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर महाराष्ट्र, आंध्रप्रदेश आणि कर्नाटकातील स्थानिक राजे, जसे की सातवाहन आणि इतर, स्वतंत्र झाले.
प्रश्न ६: थोडक्यात उत्तरे लिहा.
अ) महेंद्रवर्मनची कामगिरी लिहा.
- महेंद्रवर्मन हा पल्लव वंशाचा कर्तबगार राजा होता, ज्याने कांचीपुरम येथे आपली राजधानी सुदृढ केली.
- त्याने पल्लव राज्याचा दक्षिण भारतात विस्तार केला आणि शेजारील राज्यांशी यशस्वी लष्करी मोहिमा राबवल्या.
- महेंद्रवर्मन स्वतः नाटककार होता आणि त्याने ‘मत्तविलास प्रहसन’ नावाचे संस्कृत नाटक लिहिले, जे त्याच्या साहित्यिक योगदानाचे द्योतक आहे.
- त्याने मंदिर स्थापत्याला प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे पल्लव कला आणि संस्कृतीचा विकास झाला.
आ) त्रिसमुद्रतोयपीतवाहन म्हणजे काय, ते स्पष्ट करा.
- ‘त्रिसमुद्रतोयपीतवाहन’ हा शब्द ‘ज्याच्या घोड्यांनी तीन समुद्रांचे पाणी प्याले’ असा अर्थ व्यक्त करतो, जो राजाच्या विशाल साम्राज्याचा द्योतक आहे.
- यात अरबी समुद्र, बंगालचा उपसागर आणि हिंदी महासागर यांचा उल्लेख आहे, जे दक्षिण भारतातील व्यापक प्रभाव दर्शवतात.
- हा किताब विशेषतः चोळ राजांना दिला जात असे, ज्यांनी आपल्या नौदल आणि सैन्याच्या बळावर तीनही समुद्रांपर्यंत वर्चस्व प्रस्थापित केले.
- हा शब्द राजाच्या सामर्थ्य, साम्राज्यविस्तार आणि सांस्कृतिक प्रभावाचे प्रतीक आहे.
इ) मुझिरीस बंदरातून कोणत्या वस्तूंची निर्यात होत असे?
- मुझिरीस बंदरातून मसाल्याचे पदार्थ, जसे की काळी मिरी आणि दालचिनी, रोम आणि पश्चिमेकडील देशांना निर्यात होत.
- मोती आणि मौल्यवान रत्ने, जे दक्षिण भारतातील खाणींमधून मिळत, यांचीही मोठ्या प्रमाणात निर्यात होत असे.
- सुती आणि रेशमी कापडांचा व्यापारही मुझिरीस बंदरातून होत असे, ज्याला परदेशात मोठी मागणी होती.
- या निर्यातीमुळे मुझिरीस हे दक्षिण भारतातील आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे प्रमुख केंद्र बनले.
दक्षिण भारतातील प्राचीन राज्ये स्वाध्याय - sahavi itihas
इयत्ता सहावी इतिहास पाठ ९: दक्षिण भारतातील प्राचीन राज्ये ही सातवाहन, पल्लव, चालुक्य आणि पांड्य राजवंशांचा अभ्यास करते, ज्यामध्ये अजिंठा, वेरूळ आणि कार्ले लेणी यांचा समावेश आहे. या स्वाध्यायात व्यापार आणि स्थापत्यकला यावर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: दक्षिण भारतातील प्राचीन राज्ये, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, सातवाहन, पल्लव, चालुक्य, अजिंठा, वेरूळ, इतिहास अभ्यास