इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: मौर्य साम्राज्यानंतरची राज्ये स्वाध्याय
प्रश्न १: सांगा पाहू.
अ) भारतात सोन्याची नाणी पाडण्याची सुरुवात करणारे राजे
कुशाण
आ) कनिष्काने काश्मीरमध्ये वसवलेले शहर
कानिष्कपूर
इ) वीणावादनात प्रवीण असलेला राजा
समुद्रगुप्त
ई) कामरूप म्हणजेच
प्राचीन आसाम
प्रश्न २: पाठातील नकाशाचे निरीक्षण करून गुप्तांच्या साम्राज्यातील आधुनिक शहरांच्या नावांची यादी करा.
- दिल्ली
- मगध
- पटणा
प्रश्न ३: चर्चा करा व लिहा.
अ) सम्राट कनिष्क
- कनिष्काचे साम्राज्य पश्चिमेला काबूलपासून पूर्वेला वाराणसीपर्यंत विस्तारले होते, ज्याने व्यापक प्रभाव दर्शवला.
- त्याने सोन्याची आणि तांब्याची नाणी पाडली, जी त्याच्या आर्थिक समृद्धीचे प्रतीक होती.
- कनिष्काने काश्मीरमध्ये बौद्ध धर्माची चौथी परिषद आयोजित केली, ज्याने बौद्ध तत्त्वांचे संकलन केले.
- त्याने काश्मीरमध्ये कानिष्कपूर हे शहर वसवले, जे आज श्रीनगरजवळील काम्पूर असावे.
- कनिष्काच्या दरबारात अश्वघोषसारखे कवी आणि चरकसारखे वैद्य होते, ज्यांनी साहित्य आणि वैद्यकशास्त्रात योगदान दिले.
- अश्वघोषाने ‘बुद्धचरित’ आणि ‘वज्रसूचि’ हे ग्रंथ लिहिले, जे साहित्यिक ठेवा आहेत.
- कनिष्काने बौद्ध धर्माचा प्रसार केला आणि गांधार शैलीच्या विकासाला चालना दिली.
- त्याच्या काळात व्यापार आणि सांस्कृतिक आदान-प्रदानाला प्रोत्साहन मिळाले.
आ) मेहरौली येथील लोहस्तंभ
- मेहरौली येथील लोहस्तंभ हा सुमारे १,५०० वर्षांहून अधिक जुना आहे, तरीही तो गंजला नाही, जे भारतीय तंत्रज्ञानाचे प्रतीक आहे.
- या लोहस्तंभावरील लेखात ‘चंद्र’ नावाच्या राजाचा उल्लेख आहे, जो दुसऱ्या चंद्रगुप्ताशी संबंधित मानला जातो.
- हा लोहस्तंभ प्राचीन भारतातील धातुकामाच्या प्रगतीचे आणि उत्कृष्ट तंत्रज्ञानाचे उदाहरण आहे.
- हा स्तंभ दिल्लीजवळ मेहरौली येथे उभा आहे आणि पर्यटकांसाठी आकर्षण आहे.
- लोहस्तंभाची रासायनिक रचना त्याला गंजापासून वाचवते, जे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून उल्लेखनीय आहे.
प्रश्न ४: पाठातील विविध ग्रंथ आणि ग्रंथकार यांच्या नावांची यादी करा.
| ग्रंथकार | ग्रंथ |
|---|---|
| बाणभट्ट | हर्षचरित |
| अश्वघोष | बुद्धचरित, वज्रसूचि |
| मिनँडर | मिलिंदपञ्ह |
प्रश्न ५: गुप्त राजघराणे आणि वर्धन राजघराणे यांचा तुलनात्मक तक्ता तयार करा.
| मुद्दा | गुप्त राजघराणे | वर्धन राजघराणे |
|---|---|---|
| संस्थापक | श्रीगुप्त: गुप्त राजवंशाचा संस्थापक, ज्याने मगधात सत्ता प्रस्थापित केली. | प्रभाकरवर्धन: वर्धन राजवंशाचा संस्थापक, ज्याने थानेश्वर येथे सत्ता स्थापन केली. |
| राज्यविस्तार | आसामपासून पंजाब आणि कांचीपर्यंतचा पूर्व किनारपट्टीचा प्रदेश, तसेच माळवा, गुजरात आणि सौराष्ट्र यांचा समावेश. | उत्तरेला नेपाळ, दक्षिणेला नर्मदा नदी, पूर्वेला आसाम आणि पश्चिमेला गुजरातपर्यंतचा विस्तार. |
| कार्य | समुद्रगुप्ताने विविध प्रतिमांनी सुशोभित नाणी तयार केली, ज्याने सांस्कृतिक आणि आर्थिक समृद्धी दर्शवली. | हर्षवर्धनाच्या काळात व्यापाराची भरभराट झाली आणि बौद्ध, जैन धर्मांना आश्रय दिला. |
प्रश्न ६: पुढील शब्दकोडे सोडवा.
- दुसरा चंद्रगुप्त याने गुप्तांचे साम्राज्य वायव्य दिशेला वाढवले.
- समुद्रगुप्त याच्या पराक्रमाचे वर्णन प्रयाग येथील स्तंभलेखात आढळते.
- मेहरौली लोहस्तंभावर चंद्र नावाच्या राजाचा उल्लेख आढळतो.
- हर्षवर्धनाचे एक संस्कृत नाटक प्रियदर्शिका.
- पुष्यवर्मन याने कामरूपचे राज्य स्थापन केले.
- गुप्त राजघराण्याचा संस्थापक श्रीगुप्त.
- हर्षवर्धन याच्या दरबारात बाणभट्ट हा राजकवी होता.
- इंडो-ग्रीक राजांमधील प्रसिद्ध राजा मिनँडर.
- प्रभावती हिचा विवाह वाकाटक घराण्यातील दुसरा रुद्रसेन याच्याशी झाला.
- दुसऱ्या चंद्रगुप्ताच्या काळात भारतात आलेला बौद्ध भिक्खू फायियान.
- कनिष्कच्या दरबारातील प्रसिद्ध वैद्य चरक.
मौर्य साम्राज्यानंतरची राज्ये स्वाध्याय - sahavi itihas
इयत्ता सहावी इतिहास पाठ ८: मौर्य साम्राज्यानंतरची राज्ये ही कुशाण, गुप्त आणि वर्धन राजवंशांचा अभ्यास करते, ज्यामध्ये सम्राट कनिष्क आणि मेहरौली लोहस्तंभ यांचा समावेश आहे. या स्वाध्यायात साहित्यिक योगदान आणि राजवंशांची तुलना यावर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: मौर्य साम्राज्यानंतरची राज्ये, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, कुशाण, गुप्त, वर्धन, मेहरौली लोहस्तंभ, इतिहास अभ्यास