इयत्ता सहावी इतिहास पाठ १०: प्राचीन भारत: सांस्कृतिक चे स्वाध्याय आणि प्रश्नोत्तरे

इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: प्राचीन भारत: सांस्कृतिक स्वाध्याय

प्रश्न १: खालील प्रश्नांची प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

अ) प्राचीन भारतातील विद्यापीठांची यादी करा.

तक्षशीला, नालंदा, विक्रमशीला आणि वल्लभी ही प्राचीन भारतातील प्रमुख विद्यापीठे होती, जिथे देश-विदेशातील विद्यार्थी शिक्षणासाठी येत.

आ) कोणकोणत्या प्राचीन भारतीय वस्तूंना परदेशात मागणी असे, यादी करा.

मलमल कापड, हस्तिदंत, मसाल्याचे पदार्थ, मौल्यवान रत्ने आणि उत्कृष्ट मातीची भांडी यांना प्राचीन काळात परदेशात प्रचंड मागणी होती.

प्रश्न २: नावे लिहा.

अ) प्राचीन भारतातील महाकाव्ये

1. रामायण: वाल्मिकी रचित, रामाच्या जीवनावर आधारित महाकाव्य.
2. महाभारत: व्यास रचित, पांडव-कौरव यांच्या युद्धकथेवर आधारित विश्वकोशीय महाकाव्य.

प्रश्न ३: रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.

अ) रामायण हे महाकाव्य ___ ऋषींनी रचले.

वाल्मिकी

आ) भारतीय वैद्यकशास्त्राला ___ असे म्हटले जाते.

आयुर्वेद

इ) हजारो विद्यार्थ्यांची राहण्याची सोय ___ विद्यापीठात होती.

नालंदा

प्रश्न ३: थोडक्यात उत्तरे लिहा.

अ) तिपिटक म्हणजे काय ते स्पष्ट करा.

1. तिपिटक म्हणजे बौद्ध धर्माचे पाली भाषेतील पवित्र ग्रंथ, ज्यामध्ये तीन प्रमुख विभाग—सुत्तपिटक, विनयपिटक आणि अभिधम्मपिटक—यांचा समावेश आहे.
2. सुत्तपिटकात बुद्धांच्या उपदेशांचे संकलन आहे, जे धम्म आणि नैतिक जीवनावर प्रकाश टाकते.
3. विनयपिटकात भिक्खूंसाठी नियम आणि शिस्तीचे वर्णन आहे, तर अभिधम्मपिटकात तात्त्विक आणि मानसशास्त्रीय विश्लेषण आहे.
4. तिपिटक हे बौद्ध धर्माच्या मूलभूत शिकवणींचे आणि तत्त्वज्ञानाचे सर्वात प्राचीन संकलन आहे.

आ) भगवद्गीतेत कोणता संदेश दिला आहे?

1. भगवद्गीतेचा मुख्य संदेश आहे की प्रत्येकाने फळाची अपेक्षा न करता आपले कर्तव्य निष्ठेने पार पाडावे.
2. यात कर्मयोग, भक्तियोग आणि ज्ञानयोग यांचे महत्त्व सांगितले आहे, जे जीवनातील संतुलन आणि आध्यात्मिक प्रगतीसाठी मार्गदर्शन करते.
3. गीता धर्म, नीती आणि जीवनाचे उद्दिष्ट यांचे एकत्रीकरण करते, ज्यामुळे वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवन सुसंवादी बनते.
4. अर्जुनाला दिलेल्या उपदेशात श्रीकृष्ण आत्म्याच्या अमरत्वावर आणि जीवनातील कर्तव्यावर भर देतात.

इ) आयुर्वेदात कोणत्या गोष्टींचा विचार केला आहे?

1. आयुर्वेदात रोगांची लक्षणे, त्यांचे निदान आणि उपचार यांचा सखोल विचार केला आहे, ज्यामुळे रोगनिवारण शक्य होते.
2. रोगप्रतिबंधासाठी आहार, जीवनशैली आणि हर्बल औषधांचा वापर यावर विशेष भर दिला आहे.
3. आयुर्वेदात शरीर, मन आणि आत्मा यांचे संतुलन राखण्याचे तत्त्व आहे, ज्याला त्रिदोष सिद्धांत (वात, पित्त, कफ) म्हणतात.
4. प्राचीन ग्रंथ, जसे की चरकसंहिता आणि सुश्रुतसंहिता, आयुर्वेदाच्या वैज्ञानिक आणि व्यावहारिक दृष्टिकोनाचे आधारस्तंभ आहेत.

ई) संघम साहित्य म्हणजे काय?

1. संघम साहित्य म्हणजे प्राचीन तमिळ विद्वानांच्या सभांमध्ये (संघम) संकलित केलेले साहित्य, जे दक्षिण भारतातील सांस्कृतिक आणि सामाजिक जीवनाचे दर्शन घडवते.
2. या साहित्यात कविता, गीत आणि कथा यांचा समावेश आहे, जे प्रेम, युद्ध, नीतिमत्ता आणि प्रकृती यांवर आधारित आहेत.
3. संघम साहित्य तीन सभांमध्ये संकलित झाले, ज्यापैकी मदुराई येथील सभा सर्वात प्रसिद्ध आहे.
4. ‘तोल्काप्पियम्’ आणि ‘एट्टुत्तोकै’ यांसारखे ग्रंथ संघम साहित्याचे प्रमुख उदाहरणे आहेत.

प्रश्न ४: चर्चा करा.

अ) मौर्य आणि गुप्त काळातील स्थापत्य व कला.

1. मौर्य काळात सम्राट अशोकाने दगडी स्तंभ आणि सांची येथील स्तूप बांधले, जे बौद्ध धर्माच्या प्रसाराचे आणि प्राचीन भारतीय शिल्पकलेचे उत्कृष्ट नमुने आहेत.
2. मौर्यकालीन स्तंभ, जसे की सारनाथचा सिंहस्तंभ, त्यांच्या पॉलिश आणि प्रतीकात्मक शिल्पांसाठी प्रसिद्ध आहेत, जे शक्ती आणि धर्म यांचे संयोजन दर्शवतात.
3. गुप्त काळात मूर्तिकला आणि लेण्यांचा विकास झाला, विशेषतः अजिंठा आणि वेरूळ येथील लेण्यांमध्ये, ज्या बौद्ध, जैन आणि हिंदू धर्माच्या समन्वयाचे प्रतीक आहेत.
4. गुप्तकालीन मंदिरे, जसे की दशावतार मंदिर, आणि बुद्धांच्या मूर्ती यांनी भारतीय कला आणि स्थापत्याला नवीन उंचीवर नेले, ज्याचा प्रभाव आग्नेय आशियापर्यंत पोहोचला.
5. दोन्ही काळांतील कला आणि स्थापत्यात धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्यांचे चित्रण आहे, परंतु गुप्त काळात अधिक तपशीलवार आणि वैविध्यपूर्ण शैली विकसित झाली.

प्रश्न ५: तुम्ही काय कराल?

अ) आयुर्वेदिक उपचार याविषयी माहिती मिळवून तुम्ही आपल्या दैनंदिन जीवनात त्याचा कसा वापर कराल?

1. आयुर्वेदिक उपचारांबाबत माहिती मिळवून मी संतुलित आहार, योग आणि ध्यान यांचा दैनंदिन जीवनात समावेश करेन, ज्यामुळे शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्य सुधारेल.
2. हर्बल औषधे, जसे की तुळस, आले आणि हळद, यांचा वापर रोगप्रतिबंध आणि सामान्य आजारांवर उपचारासाठी करेन.
3. आयुर्वेदातील त्रिदोष सिद्धांत समजून माझ्या प्रकृतीनुसार जीवनशैली आणि आहारात बदल करेन, जसे की वात, पित्त किंवा कफ यांचे संतुलन राखणे.
4. आयुर्वेदिक ग्रंथ, जसे की चरकसंहिता, यांचा अभ्यास करून स्थानिक वैद्यांशी संपर्क साधून व्यावहारिक उपाय शिकेन आणि त्यांचा वापर करेन.

आ) तुमच्या पाठ्यपुस्तकातील सांची स्तूपाचे निरीक्षण करा व त्यासंबंधी अधिक माहिती मिळवा.

1. सांची येथील स्तूप हा सम्राट अशोकाने इ.स.पू. ३ऱ्या शतकात बांधला, जो बौद्ध धर्माच्या प्रसाराचे आणि स्थापत्यकलेचे प्रतीक आहे.
2. शुंग आणि सातवाहन राजांनी या स्तूपाची पुनर्बांधणी केली, ज्यामुळे त्याला भव्य स्वरूप प्राप्त झाले.
3. स्तूपाच्या चार प्रवेशद्वारांवर (तोरण) बुद्धांच्या जीवनातील प्रसंग आणि जातक कथांचे कोरीव काम आहे, जे शुंगकालीन शिल्पकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
4. सांची स्तूप जागतिक वारसा स्थळ आहे आणि त्याच्या संरक्षणासाठी युनेस्कोने मान्यता दिली आहे.
5. या स्तूपाच्या अभ्यासासाठी मी पुरातत्त्व विभागाच्या संकेतस्थळांवरून माहिती गोळा करेन आणि शक्य असल्यास सांचीला भेट देऊन प्रत्यक्ष निरीक्षण करेन.

प्रश्न ६: पुढील प्रसंगी तुम्ही काय कराल?

अ) तुम्ही सहलीला गेल्यावर तुमचा मित्र तेथील ऐतिहासिक स्मारकावर त्याचे नाव लिहीत आहे.

1. मी माझ्या मित्राला त्वरित थांबवेन आणि ऐतिहासिक स्मारकांचे सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व समजावून सांगेन, जेणेकरून तो अशी कृती पुन्हा करणार नाही.
2. त्याला स्मारकांचे जतन आणि संरक्षण करण्याची आपली जबाबदारी समजावून सांगेन आणि त्याऐवजी छायाचित्रे काढण्यास प्रोत्साहन देईन.
3. स्थळावरील कर्मचाऱ्यांना किंवा प्रशासनाला याबाबत माहिती देऊन भविष्यात अशा घटना टाळण्यासाठी जागरूकता फलक लावण्याची विनंती करेन.
4. मी माझ्या गटातील इतरांना स्मारकांचे संरक्षण आणि स्वच्छतेचे महत्त्व समजावून सांगेन, जेणेकरून सर्वजण जबाबदारीने वागतील.

प्राचीन भारत: सांस्कृतिक स्वाध्याय - sahavi itihas

इयत्ता सहावी इतिहास पाठ १०: प्राचीन भारत: सांस्कृतिक ही प्राचीन भारतीय विद्यापीठे, साहित्य, आयुर्वेद आणि स्थापत्यकलेचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात रामायण, भगवद्गीता आणि सांची स्तूप यावर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.

कीवर्ड्स: प्राचीन भारत, सांस्कृतिक, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, विद्यापीठे, आयुर्वेद, स्थापत्यकला, रामायण, भगवद्गीता, इतिहास अभ्यास