इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: प्राचीन भारत आणि जग स्वाध्याय
प्रश्न १: ओळखा पाहू.
अ) रोमन बनावटीच्या वस्तू सापडलेली ठिकाणे.
- कोल्हापूर: महाराष्ट्रातील हे ठिकाण रोमन व्यापाराचे केंद्र होते, जिथे रोमन मातीची भांडी आणि नाणी सापडली.
- अरिकमेडू: तमिळनाडूतील हे बंदर रोमन व्यापाराशी जोडलेले होते, जिथे रोमन काचेच्या वस्तू आणि मणी आढळले.
आ) कुशाण काळात भारतामध्ये एका नव्या कलाशैलीचा उदय झाला ती शैली.
गांधार शैली, जी ग्रीक आणि भारतीय कलेच्या संमिश्रणाने विकसित झाली, विशेषतः बुद्धांच्या मूर्तींसाठी प्रसिद्ध आहे.
इ) महावंस आणि दीपवंस या ग्रंथांची भाषा.
महावंस आणि दीपवंस ही श्रीलंकेतील बौद्ध इतिहास ग्रंथ पाली भाषेत लिहिले गेले आहेत.
ई) प्राचीन कालखंडात बौद्ध धर्माचा प्रसार झालेले देश.
- जपान, कोरिया, व्हिएतनाम, चीन, श्रीलंका, म्यानमार, थायलंड, इंडोनेशिया आणि कंबोडिया, जिथे बौद्ध धर्माने सांस्कृतिक प्रभाव टाकला.
प्रश्न २: विचार करा आणि लिहा.
अ) आग्नेय आशियावर भारतीय संस्कृतीचा ठसा उमटलेला दिसतो.
- इ.स.च्या पहिल्या शतकापासून भारतीय व्यापारी, धर्मप्रचारक आणि सांस्कृतिक दूतांनी आग्नेय आशियात छोटी राज्ये स्थापन केली, ज्यामुळे भारतीय संस्कृतीचा प्रभाव वाढला.
- भारतीय नृत्य, नाट्य, संगीत आणि स्थापत्य, जसे की अंगकोर वाट आणि बोरोबुदूर मंदिरे, यांनी आग्नेय आशियाई संस्कृतीला आकार दिला.
- संस्कृत भाषा, बौद्ध आणि हिंदू धर्म यांचा प्रसार झाला, ज्यामुळे स्थानिक परंपरांशी संमिश्रण घडले, उदाहरणार्थ, थायलंड आणि कंबोडियातील बौद्ध मंदिरे.
- रामायण आणि महाभारताच्या कथांनी स्थानिक साहित्य आणि कलांवर प्रभाव टाकला, जे इंडोनेशियातील वायांग कुलीत नाट्यांमध्ये दिसते.
- या सांस्कृतिक आदान-प्रदानामुळे आग्नेय आशियात भारतीय मंदिरे, शिल्पे आणि लेखनपद्धती यांचा विकास झाला.
आ) चीनमधील बौद्ध धर्माच्या प्रसाराला चालना मिळाली.
- इ.स.च्या पहिल्या शतकात चीनी सम्राट मिंगच्या आमंत्रणावरून भारतीय बौद्ध भिक्खू, धर्मरक्षक आणि कश्यपमातंग, चीनमध्ये गेले, ज्यांनी बौद्ध धर्माचा प्रसार केला.
- त्यांनी तिपिटकासारख्या बौद्ध ग्रंथांचे चीनी भाषेत भाषांतर केले, ज्यामुळे बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि शिकवणी चीनी समाजात रुजल्या.
- भारत आणि चीन यांच्यातील रेशीम मार्गाद्वारे सांस्कृतिक आणि धार्मिक आदान-प्रदान वाढले, ज्याने बौद्ध मठ आणि मंदिरांच्या निर्मितीला चालना दिली.
- युआन श्वांगसारख्या चीनी प्रवाशांनी भारतातील नालंदा विद्यापीठात शिक्षण घेतले आणि बौद्ध ग्रंथांचा संग्रह चीनमध्ये नेला, ज्याने बौद्ध धर्माच्या प्रसाराला गती दिली.
- या प्रयत्नांमुळे चीनमध्ये बौद्ध धर्म हा एक प्रमुख धर्म बनला आणि त्याचा प्रभाव चीनी कला, साहित्य आणि तत्त्वज्ञानावर पडला.
प्रश्न ३: तुम्ही काय कराल?
अ) तुमच्या आवडत्या छंदाला चालना मिळाली, तर तुम्ही काय कराल.
- माझ्या आवडत्या छंदाला, जसे की चित्रकला किंवा लेखन, चालना मिळाल्यास मी त्यात अधिक वेळ आणि मेहनत घालून माझे कौशल्य सुधारेन.
- मी त्या छंदाशी संबंधित कार्यशाळा, अभ्यासक्रम किंवा प्रदर्शनांमध्ये सहभागी होऊन नवीन तंत्रे आणि प्रेरणा शोधेन.
- माझ्या छंदाचा उपयोग सामाजिक भान जागृती किंवा सांस्कृतिक आदान-प्रदानासाठी करेन, जसे की चित्रकलेतून प्राचीन भारतीय कला पुनर्जनन करणे.
- मी माझ्या छंदाचे व्यावसायिक स्वरूप शोधून त्याद्वारे करिअरच्या संधी निर्माण करेन, जसे की लेखनातून पुस्तक प्रकाशन.
- इतरांना प्रेरणा देण्यासाठी मी माझ्या छंदाचे प्रदर्शन आयोजित करेन किंवा सोशल मीडियावर शेअर करेन, जेणेकरून सर्जनशीलता वाढेल.
प्रश्न ४: चित्र वर्णन करा.
अ) आपल्या पाठातील अफगाणिस्तानमधील हड्डा येथील स्तूपावरच्या गांधार शैलीच्या शिल्पांचे निरीक्षण करून चित्रवर्णन करा.
- हड्डा येथील स्तूपावरील गांधार शैलीच्या शिल्पांमध्ये ग्रीक आणि भारतीय कलेचा अनोखा संगम दिसतो, जिथे बुद्ध आणि बोधिसत्त्वांच्या मूर्ती ग्रीक चेहरेपट्टी आणि भारतीय हस्तमुद्रांसह कोरलेल्या आहेत.
- या शिल्पांमध्ये वस्त्रांची ठेवण, केशरचना आणि शरीरयष्टी ग्रीक मूर्तिकलेशी साम्य दर्शवते, तर ध्यानमग्न भाव आणि कमळाची आसने भारतीय परंपरेचे प्रतीक आहेत.
- हड्डा येथील शिल्पे बौद्ध कथांचे चित्रण करतात, ज्यामध्ये बुद्धांचे जीवन, जातक कथा आणि धार्मिक प्रसंग कोरलेले आहेत, जे गांधार शैलीच्या तपशीलवार शैलीतून व्यक्त होतात.
- या शिल्पांमधील सौंदर्य आणि तांत्रिक परिपूर्णता कुशाण काळातील सांस्कृतिक आदान-प्रदान आणि कलात्मक प्रगतीचे द्योतक आहे.
- हड्डा येथील स्तूप आणि शिल्पे बौद्ध धर्माच्या प्रसाराचे आणि आंतरराष्ट्रीय सांस्कृतिक प्रभावांचे महत्त्वपूर्ण पुरावे आहेत.
प्रश्न ५: अधिक माहिती मिळवा.
अ) गांधार शैली
- गांधार शैली ही कुशाण काळात (इ.स. १ले शतक ते इ.स. ५वे शतक) विकसित झालेली कला आहे, जी ग्रीक, पर्शियन आणि भारतीय कलेच्या संमिश्रणातून उदयाला आली.
- ही शैली प्रामुख्याने अफगाणिस्तान आणि वायव्य भारतातील गांधार प्रदेशात फुलली, जिथे बुद्ध आणि बोधिसत्त्वांच्या मूर्ती प्रथम मानवी रूपात कोरल्या गेल्या.
- गांधार शैलीतील मूर्तींची चेहरेपट्टी ग्रीक देवतांशी साम्य दर्शवते, तर कमळाचे आसन, हस्तमुद्रा आणि धार्मिक प्रतीके भारतीय परंपरेशी जोडलेली आहेत.
- या शैलीने बौद्ध कला आणि मूर्तिकलेला नवीन दिशा दिली, ज्याचा प्रभाव मध्य आशिया आणि पूर्व आशियापर्यंत पसरला.
- हड्डा, तक्षशीला आणि बामियान येथील शिल्पे आणि मूर्ती गांधार शैलीच्या उत्कृष्ट नमुने आहेत, जे सांस्कृतिक संमिश्रणाचे प्रतीक आहेत.
आ) रेशीम मार्ग
- रेशीम मार्ग हा प्राचीन काळातील व्यापारी आणि सांस्कृतिक मार्गांचा जाळे होता, जो भारत, चीन, मध्य आशिया, पर्शिया आणि रोम यांना जोडत असे.
- या मार्गाद्वारे रेशीम, मसाले, रत्ने आणि कापड यांचा व्यापार होत असे, ज्यामुळे भारतातील ‘चीनांशुक’ (चीनी रेशीम) पश्चिमेकडे निर्यात होत असे.
- रेशीम मार्गाने बौद्ध धर्म, कला आणि तत्त्वज्ञान यांचे आदान-प्रदान झाले, ज्यामुळे भारतीय संस्कृतीचा मध्य आणि पूर्व आशियावर प्रभाव पडला.
- हर्षवर्धनासारख्या भारतीय राजांनी रेशीम मार्गाद्वारे चीनशी राजनैतिक आणि सांस्कृतिक संबंध प्रस्थापित केले, ज्यामुळे व्यापाराला चालना मिळाली.
- हा मार्ग सांस्कृतिक एकीकरणाचे प्रतीक होता, ज्याने प्राचीन जगातील अर्थव्यवस्था आणि संस्कृतींना जोडले.
प्रश्न ६: पाठात उल्लेख केलेले आग्नेय आशियातील देश नकाशा आराखड्यात दाखवा.
- आग्नेय आशियातील देश ज्यांच्यावर भारतीय संस्कृतीचा प्रभाव पडला, त्यात थायलंड, कंबोडिया, म्यानमार, लाओस, व्हिएतनाम, मलेशिया आणि इंडोनेशिया यांचा समावेश आहे.
- नकाशा आराखड्यात या देशांना बंगालच्या उपसागरापासून दक्षिण चिनी समुद्रापर्यंत दाखवले जाईल, जिथे भारतीय व्यापारी आणि धर्मप्रचारक पोहोचले.
- प्रमुख स्थळे, जसे की कंबोडियातील अंगकोर वाट, इंडोनेशियातील बोरोबुदूर आणि थायलंडातील सुखोथाई, यांना नकाशात ठळक केले जाईल.
- हा नकाशा भारतीय सांस्कृतिक प्रभावाचे, विशेषतः बौद्ध आणि हिंदू धर्म, मंदिर स्थापत्य आणि साहित्य यांचे, वितरण दर्शवेल.
- नकाशात रेशीम मार्ग आणि समुद्री मार्गांचा समावेश असेल, ज्यांनी भारत आणि आग्नेय आशिया यांच्यातील सांस्कृतिक आदान-प्रदानाला चालना दिली.
प्राचीन भारत आणि जग स्वाध्याय - sahavi itihas
इयत्ता सहावी इतिहास पाठ ११: प्राचीन भारत आणि जग ही भारतीय संस्कृतीचा आग्नेय आशिया आणि चीनवरील प्रभाव, गांधार शैली आणि रेशीम मार्गाचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात रोमन व्यापार आणि बौद्ध धर्माचा प्रसार यावर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: प्राचीन भारत आणि जग, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, गांधार शैली, रेशीम मार्ग, भारतीय संस्कृती, बौद्ध धर्म, इतिहास अभ्यास