इयत्ता सहावी इतिहास - पाठ: भारतीय उपखंड आणि इतिहास स्वाध्याय
प्रश्न १: खालील प्रश्नांची प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
अ) इतिहास म्हणजे काय?
इतिहास हा मानवी संस्कृतीच्या भूतकालातील घटनांचा, सामाजिक-राजकीय बदलांचा आणि सांस्कृतिक विकासाचा सुसंगत आणि क्रमबद्ध अभ्यास आहे, जो मानवजातीच्या प्रगतीचे दस्तऐवजीकरण करतो.
आ) मानवी समाज दीर्घकाळ वस्ती कोठे करतो?
मानवी समाज तिथे दीर्घकाळ वस्ती करतो जिथे अन्न, पाणी, निवारा आणि सुरक्षितता यांसारख्या जीवनावश्यक साधनांची मुबलकता उपलब्ध असते.
इ) डोंगराळ प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांना अन्नासाठी प्रामुख्याने कशावर अवलंबून रहावे लागते?
डोंगराळ प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांना अन्नासाठी प्रामुख्याने शिकारीवर, जंगलातील फळे, मुळे आणि इतर नैसर्गिक पदार्थांवर अवलंबून रहावे लागते, कारण शेतीसाठी सुपीक जमीन मर्यादित असते.
ई) भारतातील सर्वाधिक प्राचीन नागरी संस्कृती कोणती?
हडप्पा संस्कृती, ज्याला सिंधू खोरे संस्कृती असेही म्हणतात, ही भारतातील सर्वात प्राचीन आणि विकसित नागरी संस्कृती आहे, जी इ.स.पू. २५०० च्या सुमारास उदयाला आली.
प्रश्न २: खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
अ) मानवी समाजजीवन कोणत्या गोष्टींवर अवलंबून असते?
- मानवी समाजजीवन हे प्रामुख्याने त्या प्रदेशाच्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांवर अवलंबून असते, जसे की नद्या, डोंगर, वने आणि हवामान, जे त्यांच्या जीवनशैलीला आकार देतात.
- आहार, वेशभूषा, घरबांधणी, व्यवसाय आणि सांस्कृतिक प्रथा या सर्व गोष्टी स्थानिक पर्यावरण, संसाधनांची उपलब्धता आणि भौगोलिक परिस्थितीवर आधारित असतात.
- उदाहरणार्थ, नदीकाठच्या प्रदेशात शेती आणि मासेमारीवर आधारित समाज विकसित होतो, तर डोंगराळ भागात शिकार आणि पशुपालनाला प्राधान्य मिळते.
आ) आपण राहतो त्या प्रदेशातील कोणत्या गोष्टी आपल्या जगण्याची साधने असतात?
- आपण राहतो त्या प्रदेशातील हवामान, जे अन्नपिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक आहे, हे एक प्रमुख जीवनावश्यक साधन आहे.
- पर्जन्यमान, जे शेती आणि पाण्याच्या उपलब्धतेवर परिणाम करते, हे दुसरे महत्त्वाचे साधन आहे.
- शेतीतून मिळणारी पिके, जसे की गहू, तांदूळ आणि कडधान्ये, मानवी आहाराचा आधार बनतात.
- वनस्पती, ज्या अन्न, औषधे आणि इंधन पुरवतात, आणि प्राणी, जे मांस, दूध आणि श्रमासाठी उपयोगी पडतात, ही देखील जीवनाची महत्त्वाची साधने आहेत.
इ) ‘भारतीय उपखंड’ असे कोणत्या प्रदेशाला म्हणतात?
- भारतीय उपखंड हा दक्षिण आशियातील एक विशाल भौगोलिक प्रदेश आहे, ज्यामध्ये अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, भारत, नेपाळ, भूटान, बांग्लादेश आणि श्रीलंका या देशांचा समावेश होतो.
- हा प्रदेश भारताच्या भौगोलिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वामुळे ‘भारतीय उपखंड’ म्हणून ओळखला जातो, जो हिमालयापासून हिंदी महासागरापर्यंत पसरलेला आहे.
- या उपखंडाची भौगोलिक विविधता, जसे की पर्वत, मैदाने, वाळवंट आणि किनारपट्टी, येथील संस्कृती आणि इतिहासाला आकार देते.
प्रश्न ३: कारणे लिहा.
अ) इतिहास आणि भूगोल यांचे नाते अतूट असते.
- इतिहासाचे चार प्रमुख आधारस्तंभ—स्थल, काल, व्यक्ती आणि समाज—यापैकी स्थल हा घटक भूगोलाशी थेट संबंधित आहे, कारण भौगोलिक परिस्थिती मानवी इतिहासाला दिशा देते.
- भौगोलिक वैशिष्ट्ये, जसे की नद्या, पर्वत आणि मैदाने, मानवी वस्ती, व्यापार, युद्धे आणि सांस्कृतिक आदान-प्रदान यांवर परिणाम करतात, ज्यामुळे इतिहास घडतो.
- उदाहरणार्थ, हडप्पा संस्कृती सिंधू नदीच्या सुपीक खोऱ्यातच विकसित झाली, कारण तिथे शेती आणि पाण्याची उपलब्धता होती, हे दर्शवते की भूगोल इतिहासाला आकार देतो.
आ) लोकांना गाव सोडून जाणे भाग पडते.
- हवामानातील बदल, दुष्काळ किंवा अतिवृष्टी यांसारख्या पर्यावरणीय समस्यांमुळे शेती आणि संसाधनांची कमतरता निर्माण होते, ज्यामुळे लोकांना स्थलांतर करावे लागते.
- आक्रमणे, युद्धे किंवा राजकीय अस्थिरता यांसारख्या सामाजिक कारणांमुळेही लोकांना आपले गाव सोडून सुरक्षित ठिकाणी जाणे भाग पडते.
- जगण्याच्या साधनांची कमतरता, जसे की अन्न, पाणी किंवा रोजगार, यामुळे मानवी समाज आपली वस्ती सोडून नवीन ठिकाणी स्थायिक होतो, ज्यामुळे नवीन संस्कृती आणि वसाहती उदयास येतात.
प्रश्न ४: डोंगराळ प्रदेश व मैदानी प्रदेश यांच्या लोकजीवनातील फरक स्पष्ट करा.
| मुद्दा | डोंगराळ प्रदेश | मैदानी प्रदेश |
|---|---|---|
| जीवनशैली | डोंगराळ प्रदेशातील लोकांचे जीवन खडतर आणि कष्टप्रद असते, कारण खड्डे, उंच-सखल जमीन आणि कठीण हवामान यामुळे दैनंदिन कामे आव्हानात्मक बनतात. | मैदानी प्रदेशातील लोकांचे जीवन तुलनेने सुखकर असते, कारण सपाट जमीन, सुलभ प्रवास आणि हवामानाची अनुकूलता यामुळे दैनंदिन जीवन सोपे होते. |
| शेती आणि जमीन | डोंगराळ भागात सुपीक जमिनीचे प्रमाण कमी असते, त्यामुळे शेती मर्यादित स्वरूपात आणि टेरेस पद्धतीने केली जाते, ज्यामुळे उत्पादन कमी मिळते. | मैदानी प्रदेशात सुपीक गाळाची जमीन मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असते, ज्यामुळे गहू, तांदूळ, ऊस यांसारखी पिके मोठ्या प्रमाणात घेतली जातात. |
| अन्नाची उपलब्धता | डोंगराळ भागात तृणधान्ये आणि भाज्या कमी प्रमाणात मिळतात, त्यामुळे लोक शिकार, जंगली फळे, मुळे आणि पशुपालनावर अवलंबून असतात. | मैदानी भागात धान्य, भाज्या आणि फळे मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असतात, ज्यामुळे आहारात वैविध्य आणि समृद्धी असते. |
| वाहतूक आणि संपर्क | खड्डे आणि उंच डोंगरांमुळे वाहतूक आणि संपर्क कठीण असतो, ज्यामुळे बाह्य जगाशी संपर्क मर्यादित राहतो. | सपाट जमिनीमुळे रस्ते, नद्या आणि व्यापारी मार्गांद्वारे संपर्क सुलभ असतो, ज्यामुळे व्यापार आणि सांस्कृतिक आदान-प्रदान वाढते. |
प्रश्न ५: पाठ्यपुस्तकातील भारत-प्राकृतिक या नकाशाचे निरीक्षण करून त्यावर आधारित प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
अ) भारताच्या उत्तरेकडे कोणत्या पर्वतरांगा आहेत?
भारताच्या उत्तरेकडे हिंदुकुश आणि हिमालय या विशाल पर्वतरांगा आहेत, ज्या नैसर्गिक सीमा आणि संरक्षण प्रदान करतात.
आ) भारताच्या उत्तरेकडून येणारे मार्ग कोणते?
खैबर आणि बोलन खिंडीतून येणारे प्राचीन व्यापारी मार्ग भारताच्या उत्तरेकडून मध्य आशियाशी जोडलेले आहेत, ज्यांनी व्यापार आणि सांस्कृतिक आदान-प्रदानाला चालना दिली.
इ) गंगा-ब्रह्मपुत्रा नद्यांचा संगम कोठे होतो?
गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्यांचा संगम बांग्लादेशातील सुंदरबन डेल्टा भागात होतो, जिथे विशाल डेल्टा तयार होतो.
ई) भारताच्या पूर्वेस कोणती बेटे आहेत?
भारताच्या पूर्वेस बंगालच्या उपसागरात अंदमान आणि निकोबार ही बेटे आहेत, जी सामरिक आणि जैवविविधतेच्या दृष्टीने महत्त्वाची आहेत.
उ) थरचे वाळवंट भारताच्या कोणत्या दिशेला आहे?
थरचे वाळवंट भारताच्या पश्चिम दिशेला, प्रामुख्याने राजस्थान आणि गुजरातच्या सीमेवर आहे, जे भारत-पाकिस्तान सीमेजवळ पसरलेले आहे.
भारतीय उपखंड आणि इतिहास स्वाध्याय - sahavi itihas
इयत्ता सहावी इतिहास पाठ १: भारतीय उपखंड आणि इतिहास ही भारतीय उपखंडाची भौगोलिक वैशिष्ट्ये, हडप्पा संस्कृती आणि इतिहास-भूगोल यांचे नाते यांचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात मानवी समाजजीवन, भौगोलिक परिस्थिती आणि प्राचीन संस्कृतीवर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त इतिहास अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: भारतीय उपखंड, स्वाध्याय, sahavi itihas, इयत्ता सहावी इतिहास, हडप्पा संस्कृती, भूगोल, इतिहास अभ्यास