इयत्ता सहावी भूगोल - पाठ: चला वृत्ते वापरूयात! स्वाध्याय
प्रश्न अ: अचूक पर्यायासमोरील चौकटीत / अशी खूण करा.
१. ६६° ३०' उत्तर अक्षवृत्त म्हणजेच
उत्तर: आर्क्टिक वृत्त
स्पष्टीकरण: ६६° ३०' उत्तर अक्षवृत्त हे आर्क्टिक वृत्त आहे, जे उत्तर गोलार्धात सूर्याच्या कक्षा आणि पृथ्वीच्या झुकावामुळे विशेष महत्त्वाचे आहे, विशेषतः ध्रुवीय रात्री आणि दिवसांसाठी.
२. कोणते अक्षवृत्त पृथ्वीला दोन समान भागांत विभागते?
उत्तर: विषुववृत्त
स्पष्टीकरण: विषुववृत्त (०° अक्षवृत्त) पृथ्वीला उत्तर आणि दक्षिण गोलार्धात दोन समान भागांत विभागते, कारण ते पृथ्वीच्या मध्यभागात आहे.
३. आर्क्टिक वृत्ताचे उत्तर ध्रुवापासूनचे कोनीय अंतर किती आहे?
उत्तर: २३° ३०'
स्पष्टीकरण: आर्क्टिक वृत्त ६६° ३०' उत्तरावर आहे, तर उत्तर ध्रुव ९०° उत्तरावर आहे. त्यामुळे अंतर = ९०° - ६६° ३०' = २३° ३०'.
४. ०° मूळ रेखावृत्त व विषुववृत्त कोणत्या ठिकाणी एकमेकांना छेदतात?
उत्तर: अटलांटिक महासागर
स्पष्टीकरण: ०° मूळ रेखावृत्त (ग्रिनिच रेखावृत्त) आणि विषुववृत्त (०° अक्षवृत्त) अटलांटिक महासागरात एकमेकांना छेदतात, जिथे ते पृथ्वीवरील (०°, ०°) बिंदू तयार करतात.
५. कोणत्या अक्षवृत्तापर्यंत सूर्यकिरणे लंबरूप पडतात?
उत्तर: कर्कवृत्त आणि मकरवृत्त
स्पष्टीकरण: सूर्यकिरणे वर्षातून एकदा कर्कवृत्त (२३° ३०' उत्तर) आणि मकरवृत्त (२३° ३०' दक्षिण) येथे लंबरूप पडतात, ज्यामुळे उष्ण कटिबंधाची व्याख्या केली जाते.
६. दक्षिण ध्रुवावरील ठिकाणाचे अक्षवृत्तीय स्थान कोणते असते?
उत्तर: ९०° दक्षिण अक्षवृत्त
स्पष्टीकरण: दक्षिण ध्रुव हा पृथ्वीवरील सर्वात दक्षिणी बिंदू आहे, जिथे अक्षवृत्तीय स्थान ९०° दक्षिण आहे, आणि सर्व रेखावृत्ते येथे एकत्र येतात.
प्रश्न ब: खालील विधाने तपासा, अयोग्य विधाने दुरुस्त करून पुन्हा लिहा.
१. एखाद्या ठिकाणाचे स्थान सांगताना फक्त रेखावृत्ताचा उल्लेख केला तरीही चालतो.
- उत्तर: अयोग्य. एखाद्या ठिकाणाचे स्थान सांगताना अक्षवृत्त आणि रेखावृत्त दोन्हींचा उल्लेख आवश्यक आहे.
- स्पष्टीकरण: पृथ्वीवरील स्थान निश्चित करण्यासाठी अक्षवृत्त (अक्षांश) आणि रेखावृत्त (रेखांश) दोन्हींची आवश्यकता आहे, कारण एकटे रेखावृत्त केवळ पूर्व-पश्चिम दिशा दर्शवते, तर अक्षवृत्त उत्तर-दक्षिण दिशा निश्चित करते.
२. एखाद्या प्रदेशाचा विस्तार सांगताना लगतच्या प्रदेशाच्या मध्यभागातील अक्षांश रेखांश गृहीत धरावे लागतात.
- उत्तर: अयोग्य. एखाद्या प्रदेशाचा विस्तार सांगताना सुरुवातीच्या आणि शेवटच्या स्थानावरील अक्षांश आणि रेखांश विचारात घेतले जातात.
- स्पष्टीकरण: प्रदेशाचा विस्तार सांगताना त्याच्या सीमांचे अक्षांश आणि रेखांश (सुरुवात आणि शेवट) विचारात घेतले जातात, ज्यामुळे त्याची भौगोलिक व्याप्ती स्पष्ट होते, न की मध्यभागातील मूल्ये.
३. फक्त नकाशाद्वारे एखाद्या रस्त्याचे स्थान सांगता येते.
- उत्तर: अयोग्य. नकाशा, भौगोलिक माहिती प्रणाली (GIS), जीपीएस आणि इतर तंत्रज्ञानाद्वारेही रस्त्याचे स्थान सांगता येते.
- स्पष्टीकरण: रस्त्याचे स्थान सांगण्यासाठी नकाशांबरोबरच आधुनिक तंत्रज्ञान जसे की जीपीएस, गुगल मॅप्स आणि भौगोलिक माहिती प्रणाली यांचा वापर केला जातो, जे अधिक अचूक माहिती प्रदान करतात.
४. ०° पूर्व रेखावृत्त व १८०° पूर्व रेखावृत्त.
- उत्तर: अयोग्य. ०° रेखावृत्त आणि १८०° रेखावृत्त.
- स्पष्टीकरण: ०° रेखावृत्त (मूळ रेखावृत्त) आणि १८०° रेखावृत्त हे पूर्व किंवा पश्चिम दिशेने मोजले जातात, परंतु त्यांना सामान्यतः फक्त ०° आणि १८०° म्हणून संबोधले जाते, कारण ते एकाच रेषेचे दोन भाग आहेत.
५. एखादा मार्ग किंवा नदीप्रवाहाचा विस्तार, उगमाकडील स्थानाच्या अक्षांशापासून शेवटच्या स्थानावरील रेखांशाच्या दरम्यान सांगितला जातो.
- उत्तर: अयोग्य. एखादा मार्ग किंवा नदीप्रवाहाचा विस्तार उगमाकडील अक्षांश आणि रेखांशापासून शेवटच्या अक्षांश आणि रेखांशापर्यंत सांगितला जातो.
- स्पष्टीकरण: नदीप्रवाह किंवा मार्गाचा विस्तार सांगताना उगम आणि शेवट येथील अक्षांश आणि रेखांश दोन्हींचा समावेश होतो, ज्यामुळे त्याची संपूर्ण भौगोलिक व्याप्ती स्पष्ट होते.
६. ८०° ४' उत्तर अक्षवृत्त ते ३७° ६' उत्तर अक्षवृत्त ही अचूक स्थाननिश्चिती आहे.
- उत्तर: अयोग्य. ८०° ४' उत्तर अक्षवृत्त ते ३७° ६' उत्तर अक्षवृत्त ही अचूक स्थाननिश्चिती नसून अक्षवृत्तीय विस्तार आहे.
- स्पष्टीकरण: स्थाननिश्चिती केवळ एका विशिष्ट बिंदूसाठी (अक्षांश आणि रेखांश) असते, तर अक्षवृत्तीय विस्तार हा दोन अक्षवृत्तांमधील क्षेत्र दर्शवतो. येथे फक्त अक्षवृत्तांचा उल्लेख आहे, त्यामुळे हा विस्तार आहे.
प्रश्न क: नकाशा संग्रहातील जगाच्या व भारताच्या नकाशात पाहून खालील काही शहरांचे स्थान शोधा. त्यांचे अक्षांश व रेखांश लिहा.
१. मुंबई
- उत्तर: १९° उत्तर अक्षांश आणि ७३° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: मुंबई हे भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीवर, अरबी समुद्रालगत वसलेले आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश पृथ्वीवरील स्थान निश्चित करण्यासाठी वापरले जातात.
२. गुवाहाटी
- उत्तर: २६° उत्तर अक्षांश आणि ९१° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: गुवाहाटी हे आसाममधील ब्रह्मपुत्रा नदीच्या किनारी वसलेले आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश नकाशावरून निश्चित केले जातात.
३. श्रीनगर
- उत्तर: ३४° उत्तर अक्षांश आणि ७५° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: श्रीनगर हे जम्मू आणि काश्मीरमधील हिमालयाच्या पायथ्याशी आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश त्याच्या भौगोलिक स्थानाला दर्शवतात.
४. भोपाळ
- उत्तर: २३° उत्तर अक्षांश आणि ७७° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: भोपाळ हे मध्य प्रदेशातील मध्य भारतात आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश त्याच्या स्थानाची अचूक माहिती देतात.
५. चैन्नई
- उत्तर: १३° उत्तर अक्षांश आणि ८०° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: चैन्नई हे तमिळनाडूच्या किनारपट्टीवर, बंगालच्या उपसागरालगत आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश त्याच्या स्थानाला दर्शवतात.
६. ओटावा
- उत्तर: ४५° उत्तर अक्षांश आणि ७६° पश्चिम रेखांश
- स्पष्टीकरण: ओटावा हे कॅनडाची राजधानी आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश उत्तर अमेरिकेतील त्याच्या स्थानाला दर्शवतात.
७. टोकियो
- उत्तर: ३६° उत्तर अक्षांश आणि १४०° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: टोकियो हे जपानची राजधानी आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश पॅसिफिक महासागरालगतच्या त्याच्या स्थानाला दर्शवतात.
८. जोहान्सबर्ग
- उत्तर: २६° दक्षिण अक्षांश आणि २८° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: जोहान्सबर्ग हे दक्षिण आफ्रिकेतील एक प्रमुख शहर आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश दक्षिण गोलार्धातील त्याच्या स्थानाला दर्शवतात.
९. न्यूयॉर्क
- उत्तर: ४१° उत्तर अक्षांश आणि ७४° पश्चिम रेखांश
- स्पष्टीकरण: न्यूयॉर्क हे अमेरिकेच्या पूर्व किनारपट्टीवर आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश अटलांटिक महासागरालगतच्या त्याच्या स्थानाला दर्शवतात.
१०. लंडन
- उत्तर: ५१° उत्तर अक्षांश आणि ०° ८' पश्चिम रेखांश
- स्पष्टीकरण: लंडन हे युनायटेड किंगडमची राजधानी आहे, आणि त्याचे अक्षांश व रेखांश मूळ रेखावृत्ताजवळच्या त्याच्या स्थानाला दर्शवतात.
प्रश्न ड: पुढील बाबींचे विस्तार नकाशा किंवा पृथ्वीगोलाच्या साहाय्याने लिहा.
१. महाराष्ट्र (राज्य)
- उत्तर: १५° ३' उत्तर अक्षांश ते २२° उत्तर अक्षांश आणि ७२° ३०' पूर्व रेखांश ते ८१° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: महाराष्ट्र हे भारताच्या पश्चिम भागात आहे, ज्याचा विस्तार अरबी समुद्रापासून अंतर्गत खंडापर्यंत आहे.
२. चिली (देश)
- उत्तर: १७° दक्षिण अक्षांश ते ५६° दक्षिण अक्षांश आणि ६६° पश्चिम रेखांश ते ७५° पश्चिम रेखांश
- स्पष्टीकरण: चिली हा दक्षिण अमेरिकेतील लांब आणि अरुंद देश आहे, जो पॅसिफिक महासागरालगत आहे.
३. ऑस्ट्रेलिया (खंड)
- उत्तर: १०° ४१' दक्षिण अक्षांश ते ४३° ३६' दक्षिण अक्षांश आणि ११३° ०९' पूर्व रेखांश ते १५३° ३८' पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: ऑस्ट्रेलिया हे दक्षिण गोलार्धातील एक खंड आहे, ज्याचा विस्तार हिंदी आणि पॅसिफिक महासागरांदरम्यान आहे.
४. श्रीलंका (बेट)
- उत्तर: ५° ५५' उत्तर अक्षांश ते ९° ५१' उत्तर अक्षांश आणि ७९° ४२' पूर्व रेखांश ते ८१° ५३' पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: श्रीलंका हे हिंदी महासागरातील एक बेट आहे, जे भारताच्या दक्षिणेला आहे.
५. रशियातील ट्रान्स सायबेरियन लोहमार्ग (सुरुवात - सेंट पीटसबर्ग, शेवट - व्लादिवोस्तोक)
- उत्तर: ५९° उत्तर अक्षांश ते ४३° उत्तर अक्षांश आणि ३०° पूर्व रेखांश ते १३१° पूर्व रेखांश
- स्पष्टीकरण: ट्रान्स सायबेरियन लोहमार्ग हा रशियातील सेंट पीटसबर्गपासून व्लादिवोस्तोकपर्यंत पसरलेला आहे, जो युरोप आणि आशियाला जोडतो.
प्रश्न इ: पुढील आकृतीत महत्वाची वृत्ते काढा व त्यांची अंशात्मक मुल्ये लिहा. (कोनमापकाचा वापर करा.)
- उत्तर: आकृतीवर आधारित, खालील महत्त्वाची वृत्ते आणि त्यांची अंशात्मक मूल्ये आहेत: विषुववृत्त (०°), कर्कवृत्त (२३° ३०' उत्तर), मकरवृत्त (२३° ३०' दक्षिण), आर्क्टिक वृत्त (६६° ३०' उत्तर), अंटार्क्टिक वृत्त (६६° ३०' दक्षिण), उत्तर ध्रुव (९०° उत्तर), दक्षिण ध्रुव (९०° दक्षिण), मूळ रेखावृत्त (०°), आणि १८०° रेखावृत्त.
- स्पष्टीकरण: ही वृत्ते पृथ्वीवरील हवामान, सूर्यकिरणांचा कोन आणि स्थाननिश्चितीसाठी महत्त्वाची आहेत. आकृतीत कोनमापकाच्या साहाय्याने अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते अचूकपणे काढली जातात.
प्रश्न ई: पुढील तक्त्यात प्रमुख वृत्ते अंशात्मक मुल्यांसह लिहा.
| प्रमुख अक्षवृत्ते | मूल्य | प्रमुख रेखावृत्ते | मूल्य |
|---|---|---|---|
| उत्तर ध्रुव | ९०° उत्तर | मूळ रेखावृत्त (ग्रिनिच) | ०° |
| आर्क्टिक वृत्त | ६६° ३०' उत्तर | आंतरराष्ट्रीय वाररेषा | १८०° |
| कर्कवृत्त | २३° ३०' उत्तर | ||
| विषुववृत्त | ०° | ||
| मकरवृत्त | २३° ३०' दक्षिण | ||
| अंटार्क्टिक वृत्त | ६६° ३०' दक्षिण | ||
| दक्षिण ध्रुव | ९०° दक्षिण |
स्पष्टीकरण: प्रमुख अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते पृथ्वीवरील भौगोलिक आणि हवामानविषयक घटनांसाठी आधारभूत आहेत. अक्षवृत्ते हवामान कटिबंध निश्चित करतात, तर रेखावृत्ते वेळ आणि स्थान निश्चित करतात.
चला वृत्ते वापरूयात! स्वाध्याय - sahavi bhugol
इयत्ता सहावी भूगोल पाठ २: चला वृत्ते वापरूयात! ही प्रमुख अक्षवृत्ते, रेखावृत्ते आणि स्थाननिश्चितीचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात शहरांचे अक्षांश-रेखांश आणि भौगोलिक विस्तार यावर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त भूगोल अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: चला वृत्ते वापरूयात, स्वाध्याय, sahavi bhugol, इयत्ता सहावी भूगोल, अक्षवृत्ते, रेखावृत्ते, स्थाननिश्चिती, भूगोल अभ्यास