इयत्ता सहावी भूगोल - पाठ: पृथ्वी आणि वृत्ते स्वाध्याय
प्रश्न अ: अचूक पर्यायासमोरील चौकटीत / अशी खुण करा.
उत्तर: अक्षवृत्ते
स्पष्टीकरण: अक्षवृत्ते ही पृथ्वीवरील काल्पनिक आडव्या रेषा आहेत, ज्या पूर्व-पश्चिम दिशेने पसरलेल्या असतात आणि अक्षांश निश्चित करण्यासाठी वापरल्या जातात. या रेषा पृथ्वीच्या परिभ्रमण अक्षाला समांतर असतात.
उत्तर: अर्धवर्तुळाकार
स्पष्टीकरण: रेखावृत्ते ही पृथ्वीवरील काल्पनिक उभ्या रेषा आहेत, ज्या उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवापर्यंत अर्धवर्तुळाकार स्वरूपात पसरलेल्या असतात आणि रेखांश निश्चित करण्यासाठी वापरल्या जातात.
उत्तर: वृत्तजाळी
स्पष्टीकरण: अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते यांच्या एकमेकांना छेदण्यामुळे पृथ्वीगोलावर एक जाळी तयार होते, जी वृत्तजाळी म्हणून ओळखली जाते. ही जाळी पृथ्वीवरील स्थान निश्चिती सुलभ करते.
उत्तर: ९०
स्पष्टीकरण: उत्तर गोलार्धात ०° (विषुववृत्त) ते ९०° उत्तर (उत्तर ध्रुव) पर्यंत एकूण ९० अक्षवृत्ते आहेत, ज्या प्रत्येक अंशाच्या अंतराने काढल्या जातात.
उत्तर: ०° मूळ रेखावृत्त व १८०° रेखावृत्त
स्पष्टीकरण: ०° मूळ रेखावृत्त (ग्रिनिच रेखावृत्त) आणि १८०° रेखावृत्त यांच्या मुळे पृथ्वी पूर्व आणि पश्चिम गोलार्धात विभागली जाते, ज्यामुळे रेखांशाची गणना केली जाते.
उत्तर: उत्तर ध्रुव
स्पष्टीकरण: उत्तर ध्रुव हे पृथ्वीगोलावर एक बिंदूस्वरूप वृत्त आहे, कारण ते ९०° उत्तर अक्षवृत्तावर एका बिंदूत केंद्रित आहे, तर इतर वृत्ते रेषा किंवा वर्तुळे तयार करतात.
उत्तर: अनेक
स्पष्टीकरण: ४५° उत्तर अक्षवृत्त हे एकाच अक्षांशाचे मूल्य असते, परंतु ते पृथ्वीवरील अनेक ठिकाणांना जोडते, कारण ते एक संपूर्ण वर्तुळ आहे जे पृथ्वीला पूर्व-पश्चिम दिशेने व्यापते.
प्रश्न ब: पृथ्वीगोलाचे निरीक्षण करून खालील विधाने तपासा, अयोग्य विधाने दुरुस्त करून लिहा.
- उत्तर: अयोग्य. मूळ रेखावृत्त हे अक्षवृत्तांना लंब असते.
- स्पष्टीकरण: मूळ रेखावृत्त (०° रेखावृत्त) हे उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवापर्यंत उभ्या दिशेने जाते, तर अक्षवृत्ते पूर्व-पश्चिम दिशेने समांतर असतात. त्यामुळे मूळ रेखावृत्त अक्षवृत्तांना लंब असते.
- उत्तर: अयोग्य. सर्व अक्षवृत्ते एकमेकांना समांतर असतात आणि विषुववृत्ताजवळ एकत्रित येत नाहीत.
- स्पष्टीकरण: अक्षवृत्ते ही पृथ्वीच्या परिभ्रमण अक्षाला समांतर असतात आणि त्यांच्यातील अंतर सर्वत्र समान असते. त्यामुळे ती कधीही एकमेकांना छेदत नाहीत किंवा एकत्रित येत नाहीत.
- उत्तर: योग्य.
- स्पष्टीकरण: अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते या पृथ्वीवरील स्थान निश्चिती करण्यासाठी मानवाने निर्माण केलेल्या काल्पनिक रेषा आहेत, ज्या प्रत्यक्षात दिसत नाहीत परंतु नकाशे आणि ग्लोबवर दर्शविल्या जातात.
- उत्तर: अयोग्य. ८०° ४' ६५'' उत्तर अक्षवृत्त आहे.
- स्पष्टीकरण: ८०° ४' ६५'' हे अक्षांशाचे मूल्य आहे, जे उत्तर अक्षवृत्त दर्शवते. रेखावृत्ते ही पूर्व किंवा पश्चिम दिशेने मोजली जातात, तर अक्षवृत्ते उत्तर किंवा दक्षिण दिशेने मोजली जातात.
- उत्तर: अयोग्य. रेखावृत्ते एकमेकांना समांतर नसतात, त्या ध्रुवांवर एकत्रित येतात.
- स्पष्टीकरण: रेखावृत्ते ही अर्धवर्तुळाकार असतात आणि त्या उत्तर व दक्षिण ध्रुवांवर एकत्रित येतात. त्यामुळे त्या एकमेकांना समांतर नसतात, तर अक्षवृत्ते समांतर असतात.
प्रश्न क: उत्तरे लिहा.
- उत्तर: उत्तर ध्रुवाचे अक्षांश ९०° उत्तर आहे, तर रेखांश सर्व रेखावृत्तांचा एकत्रित बिंदू असल्याने कोणताही विशिष्ट रेखांश नसतो.
- स्पष्टीकरण: उत्तर ध्रुव हा पृथ्वीवरील सर्वात उत्तरी बिंदू आहे, जिथे सर्व रेखावृत्ते एकत्र येतात. त्यामुळे त्याचे अक्षांश ९०° उत्तर आहे, परंतु रेखांशाचे मूल्य निश्चित करता येत नाही.
- उत्तर: कर्कवृत्त ते मकरवृत्त हे अंशात्मक अंतर ४७° आहे.
- स्पष्टीकरण: कर्कवृत्त हे २३° ३०' उत्तर अक्षवृत्तावर आहे, तर मकरवृत्त २३° ३०' दक्षिण अक्षवृत्तावर आहे. त्यामुळे एकूण अंतर = २३° ३०' + २३° ३०' = ४७°.
- उत्तर: इंडोनेशिया, ब्राझील, कोलंबिया, केनिया, सोमालिया, इक्वेडोर, मालदीव, युगांडा, गॅबॉन.
- स्पष्टीकरण: विषुववृत्त (०° अक्षवृत्त) हे पृथ्वीच्या मध्यभागी आहे आणि याच्या मार्गावर असलेल्या देशांमध्ये दक्षिण अमेरिका, आफ्रिका आणि आशियातील काही देशांचा समावेश होतो, जे पृथ्वीगोलावर स्पष्ट दिसतात.
- वृत्तजाळीचा उपयोग पृथ्वीवरील कोणत्याही स्थानाचे अक्षांश आणि रेखांश निश्चित करण्यासाठी होतो, ज्यामुळे स्थाननिश्चिती सुलभ होते.
- ही जाळी नकाशे तयार करण्यासाठी आणि नौकानयन, हवाई वाहतूक आणि जीपीएस प्रणालीसाठी आधार प्रदान करते.
- वृत्तजाळीमुळे हवामान, वेळ आणि भौगोलिक माहिती प्रणाली (GIS) यांचे विश्लेषण करणे शक्य होते.
- आधुनिक तंत्रज्ञानात, जसे की गुगल मॅप्स, विकिमॅपिया आणि इस्रोच्या भुवन प्रणालीत, वृत्तजाळीचा वापर स्थानिक माहिती अचूकपणे दर्शवण्यासाठी केला जातो.
स्पष्टीकरण: वृत्तजाळी ही अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते यांनी तयार होणारी जाळी आहे, जी पृथ्वीवरील स्थान निश्चिती आणि भौगोलिक माहितीच्या विश्लेषणासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. ती वैज्ञानिक आणि तांत्रिक क्षेत्रात व्यापकपणे वापरली जाते.
प्रश्न ड: पुढील तक्ता पूर्ण करा.
| वैशिष्ट्ये | अक्षवृत्ते | रेखावृत्ते |
|---|---|---|
| आकार | वर्तुळाकार | अर्धवर्तुळाकार |
| माप/अंतर | प्रत्येक अक्षवृत्ताचे माप वेगळे असते, विषुववृत्त सर्वात मोठे आणि ध्रुवांकडे लहान होत जाते. | प्रत्येक रेखावृत्ताचे माप सारखे असते, कारण सर्व रेखावृत्ते ध्रुवांपासून समान अंतरावर असतात. |
| दिशा/संबंध | दोन अक्षवृत्तांमध्ये सर्व ठिकाणी समान अंतर असते, म्हणजेच सर्व अक्षवृत्ते एकमेकांना समांतर असतात. | दोन रेखावृत्तांमध्ये विषुववृत्तावर जास्त अंतर असते, तर ध्रुवांकडे हे अंतर कमी होत जाते. |
स्पष्टीकरण: अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते यांच्या वैशिष्ट्यांमध्ये मूलभूत फरक आहे. अक्षवृत्ते समांतर आणि वर्तुळाकार असतात, तर रेखावृत्ते अर्धवर्तुळाकार असतात आणि ध्रुवांवर एकत्र येतात. यांचे माप आणि अंतर यांचे स्वरूप स्थाननिश्चितीच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे.
पृथ्वी आणि वृत्ते स्वाध्याय - sahavi bhugol
इयत्ता सहावी भूगोल पाठ १: पृथ्वी आणि वृत्ते ही अक्षवृत्ते, रेखावृत्ते, वृत्तजाळी आणि त्यांचे उपयोग यांचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात स्थाननिश्चिती आणि भौगोलिक संकल्पनांवर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त भूगोल अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: पृथ्वी आणि वृत्ते, स्वाध्याय, sahavi bhugol, इयत्ता सहावी भूगोल, अक्षवृत्ते, रेखावृत्ते, वृत्तजाळी, भूगोल अभ्यास