इयत्ता सहावी भूगोल - पाठ: खडक व खडकांचे प्रकार स्वाध्याय
प्रश्न अ: नदीमध्ये वाहून येणारी वाळू कशी तयार होते, ती कोठून येते याविषयी माहिती घ्या.
- नदीच्या प्रवाहामुळे किनार्‍यावरील खडकांची झीज होते, ज्यामुळे खडकांचे लहान तुकडे तयार होतात.
- हे तुकडे पाण्याच्या वेगाने वाहताना घर्षणामुळे बारीक कणांमध्ये (वाळू) रूपांतरित होतात.
- वाळू प्रामुख्याने नदीच्या उगमस्थानापासून, डोंगराळ भागातील खडकांपासून आणि किनार्‍यावरील गाळापासून येते.
स्पष्टीकरण: वाळू ही खडकांच्या नैसर्गिक झीज आणि घर्षण प्रक्रियेचा परिणाम आहे, जी नदीच्या प्रवाहामुळे तीव्र होते आणि नदीच्या मार्गातून वाहून येते.
प्रश्न ब: खालीलपैकी कोणकोणत्या वास्तू अग्निजन्य प्रकारच्या खडकाने निर्माण केल्या आहेत?
उत्तर: नाही, संगमरवर (रूपांतरीत खडक).
स्पष्टीकरण: ताजमहाल संगमरवरापासून बनवला आहे, जो चूना खडकाचा रूपांतरीत प्रकार आहे, अग्निजन्य खडक नाही.
उत्तर: होय, बेसाल्ट (अग्निजन्य खडक).
स्पष्टीकरण: रायगड किल्ला सह्याद्रीच्या बेसाल्ट खडकांवर बांधला आहे, जो ज्वालामुखी लाव्हापासून तयार झालेला अग्निजन्य खडक आहे.
उत्तर: नाही, बलुआ खडक (स्तरित खडक).
स्पष्टीकरण: लाल किल्ला लाल बलुआ खडकापासून बनवला आहे, जो गाळाच्या संचयनाने तयार झालेला स्तरित खडक आहे.
उत्तर: होय, बेसाल्ट (अग्निजन्य खडक).
स्पष्टीकरण: वेरूळचे लेणे (एलोरा) बेसाल्ट खडकांमध्ये कोरले गेले आहेत, जे दख्खनच्या ज्वालामुखी पठाराचे वैशिष्ट्य आहे.
प्रश्न क: फरक नोंदवा.
| विशेष | अग्निजन्य खडक | स्तरित खडक |
|---|---|---|
| स्वरूप | एकजिनसी आणि कठीण दिसतात, स्तर दिसत नाहीत. | गाळाचे स्पष्ट स्तर दिसतात, जे संचयनाने तयार होतात. |
| जीवाश्म | जीवाश्म आढळत नाहीत, कारण ज्वालामुखी प्रक्रियेत जीवाश्म नष्ट होतात. | जीवाश्म आढळतात, कारण गाळात सजीवांचे अवशेष साठतात. |
| वजन | वजनाने जड असतात, कारण खनिजांचे घनतेचे प्रमाण जास्त असते. | वजनाने हलके असतात, कारण गाळाचे संचयन सैल असते. |
| उदाहरण | बेसाल्ट, ग्रॅनाइट. | वाळूचा खडक, चूना खडक, पंचाश्म, प्रवाळ. |
स्पष्टीकरण: अग्निजन्य खडक ज्वालामुखी प्रक्रियेतून तयार होतात; स्तरित खडक गाळाच्या संचयनाने बनतात, ज्यामुळे त्यांचे स्वरूप, रचना आणि उपयोग भिन्न आहेत.
| विशेष | स्तरित खडक | रूपांतरीत खडक |
|---|---|---|
| जीवाश्म | जीवाश्म आढळतात, कारण गाळात सजीवांचे अवशेष साठतात. | जीवाश्म आढळत नाहीत, कारण उष्णता आणि दाबामुळे जीवाश्म नष्ट होतात. |
| वजन | वजनाने हलके असतात, कारण गाळाचे संचयन सैल असते. | वजनाने जड असतात, कारण उष्णता आणि दाबामुळे खनिजे घन बनतात. |
| कणखरपणा | ठिसूळ असतात, कारण गाळाचे स्तर सैल असतात. | कठीण आणि टिकाऊ असतात, कारण ते दाब आणि उष्णतेने पुनर्रचित होतात. |
| उदाहरण | वाळूचा खडक, चूना खडक, पंचाश्म, प्रवाळ. | नीस, संगमरवर, हिरा, स्लेट. |
स्पष्टीकरण: स्तरित खडक गाळाच्या संचयनाने बनतात, तर रूपांतरीत खडक हे अग्निजन्य किंवा स्तरित खडकांवर उष्णता आणि दाब यांच्या प्रभावाने तयार होतात, ज्यामुळे त्यांचे स्वरूप आणि उपयोग भिन्न आहेत.
| विशेष | अग्निजन्य खडक | रूपांतरीत खडक |
|---|---|---|
| निर्मिती | ज्वालामुखी लाव्हा किंवा मॅग्माच्या थंड होण्याने तयार होतात. | अग्निजन्य किंवा स्तरित खडकांवर उष्णता आणि दाबाच्या प्रभावाने तयार होतात. |
| जीवाश्म | जीवाश्म आढळत नाहीत, कारण उच्च तापमानामुळे जीवाश्म नष्ट होतात. | जीवाश्म आढळत नाहीत, कारण रूपांतरण प्रक्रियेत जीवाश्म नष्ट होतात. |
| कणखरपणा | कठीण आणि टिकाऊ असतात, परंतु काहीवेळा सच्छिद्र असू शकतात. | अत्यंत कठीण आणि घन असतात, कारण खनिजांचे पुनर्रचनन होते. |
| उदाहरण | बेसाल्ट, ग्रॅनाइट. | संगमरवर, नीस, स्लेट, हिरा. |
स्पष्टीकरण: अग्निजन्य खडक मूळ मॅग्मापासून बनतात, तर रूपांतरीत खडक हे विद्यमान खडकांच्या रूपांतरणाने तयार होतात, ज्यामुळे त्यांचे खनिज रचना आणि उपयोग भिन्न असतात.
प्रश्न ड: महाराष्ट्रामध्ये खालील ठिकाणी कोणत्या प्रकारचे खडक प्रामुख्याने आढळतात?
- उत्तर: बेसाल्ट आणि ग्रॅनाइट
- स्पष्टीकरण: मध्य महाराष्ट्रात दख्खन पठार आहे, जे प्रामुख्याने ज्वालामुखी बेसाल्ट खडकांनी बनले आहे, तर काही भागात ग्रॅनाइट (अग्निजन्य) खडक आढळतात.
- उत्तर: ग्रॅनाइट आणि जांभा खडक
- स्पष्टीकरण: दक्षिण कोंकणात जांभा खडक (लॅटेराइट, स्तरित खडक) आणि ग्रॅनाइट (अग्निजन्य खडक) आढळतात, जे स्थानिक बांधकामात वापरले जातात.
- उत्तर: ग्रॅनाइट
- स्पष्टीकरण: विदर्भात प्रामुख्याने ग्रॅनाइट खडक आढळतात, जे जुन्या खड्ड्यांमुळे तयार झालेले अग्निजन्य खडक आहेत.
खडक व खडकांचे प्रकार स्वाध्याय - sahavi bhugol
इयत्ता सहावी भूगोल पाठ ७: खडक व खडकांचे प्रकार ही अग्निजन्य, स्तरित आणि रूपांतरीत खडकांचा अभ्यास करते. या स्वाध्यायात खडकांच्या वैशिष्ट्यांवर प्रश्नोत्तरे आहेत. विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त भूगोल अभ्यास साहित्य येथे उपलब्ध आहे.
कीवर्ड्स: खडक व खडकांचे प्रकार, स्वाध्याय, sahavi bhugol, इयत्ता सहावी भूगोल, अग्निजन्य खडक, स्तरित खडक, रूपांतरीत खडक, भूगोल अभ्यास