प्रकाशसंश्लेषण म्हणजे काय?

वनस्पती जमिनीतील पाणी, पोषकतत्त्वे, हवेतील कार्बन डायऑक्साइड, हरितद्रव्य, आणि सूर्यप्रकाशाच्या साहाय्याने पानांमध्ये अन्न तयार करतात. या प्रक्रियेला प्रकाशसंश्लेषण म्हणतात.

इयत्ता सातवी सामान्य विज्ञान धडा ४: सजीवांतील पोषण स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे

Q: सजीवांना पोषणाची गरज का असते?

सजीवांना काम करण्यासाठी ऊर्जा, शरीराची वाढ व विकास, पेशींची झीज भरून काढणे, आणि रोगांपासून संरक्षणासाठी पोषणाची गरज असते.

इयत्ता सातवी सामान्य विज्ञान धडा ४: सजीवांतील पोषण स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे

इयत्ता सातवीच्या सामान्य विज्ञानातील "सजीवांतील पोषण" हा धडा स्वयंपोषी, परपोषी, आणि कीटकभक्षी पोषण यांचे शैक्षणिक वर्णन करतो. या स्वाध्यायात प्रश्नोत्तरे, पोषणाचे प्रकार, आणि सजीवांचे अन्नग्रहण यांचा समावेश आहे, जे विद्यार्थ्यांना सजीवांचे पोषण समजण्यास मदत करते.

प्रश्न १: अन्नप्रकारांनुसार वर्गीकरण

वाघ, गाय, गिधाड, जीवाणू, हरिण, शेळी, मानव, कवके, सिंह, म्हैस, चिमणी, बेडूक, झुरळ, गोचीड

शाकाहारी प्राणी: गाय, हरिण, शेळी, म्हैस
मांसाहारी प्राणी: वाघ, सिंह, बेडूक
मिश्राहारी प्राणी: चिमणी, मानव, झुरळ
स्वच्छताकर्मी: गिधाड
विघटक: जीवाणू, कवके
परजीवी: गोचीड

प्रश्न २: योग्य जोड्या जुळवा

1. परजीवी वनस्पती

अमरवेल

2. कीटकभक्षी वनस्पती

ड्रॉसेरा

3. मृतोपजीवी वनस्पती

भूछत्र

4. सहजीवी वनस्पती

दगडफूल

प्रश्न ३: खालील प्रश्नांची उत्तरे

अ. सजीवांना पोषणाची गरज का असते?

१. सजीवांना काम करण्यासाठी ऊर्जा आवश्यक आहे.
२. सजीवांच्या शरीराची वाढ व विकास होण्यासाठी.
३. पेशींची झीज भरून काढण्यासाठी व उती दुरुस्त करणे.
४. शरीराला रोगांपासून वाचवणे यासाठी पोषणाची गरज असते.

आ. वनस्पतींची अन्न तयार करण्याची प्रक्रिया स्पष्ट करा.

१. वनस्पती स्वतःला लागणारे अन्न स्वतः तयार करतात.
२. जमिनीतील पाणी, पोषकतत्त्वे आणि हवेतील कार्बन डायऑक्साइडचा उपयोग करून हरितद्रव्य (Chlorophyll) व सूर्यप्रकाशाच्या साहाय्याने वनस्पती पानांमध्ये अन्न तयार करतात.
३. या प्रक्रियेला ‘प्रकाशसंश्लेषण’ (Photosynthesis) म्हणतात.

इ. परपोषी वनस्पती म्हणजे काय? परपोषी वनस्पतींचे विविध प्रकार उदाहरणांसह लिहा.

१. ज्या वनस्पती इतर सजीवांच्या शरीरात किंवा शरीरावर वाढतात व त्यांच्याकडून आपले अन्न मिळवतात त्यांना परपोषी वनस्पती म्हणतात.
२. उदाहरण: बांडगूळ, अमरवेल.
३. हरितद्रव्य नसल्याने अमरवेल संपूर्णपणे आश्रयी वनस्पतींवर अवलंबून आहे, म्हणून तिला संपूर्ण परपोषी वनस्पती म्हणतात.
४. परपोषी वनस्पतींचे दोन प्रकार:
अ) अर्धपरजीवी: आधारासाठी मोठ्या वृक्षावर अवलंबून, क्षार आणि पाणी शोषून स्वतःचे अन्न तयार करतात. उदा.: बांडगूळ.
आ) संपूर्ण परजीवी: हरितद्रव्य नसते, संपूर्णपणे आश्रयी वनस्पतींवर अन्नासाठी अवलंबून. उदा.: अमरवेल.
५. कीटकभक्षी वनस्पती: कीटकांचे भक्षण करून जगतात. उदा.: घटपर्णी, ड्रॉसेरा.
६. मृतोपजीवी वनस्पती: मृत अवशेषांचे विघटन करून पोषकद्रव्ये तयार करतात. उदा.: कवकवर्गीय सजीव.

ई. प्राण्यांमधील पोषणाचे विविध टप्पे/पायऱ्या स्पष्ट करा.

१. अन्नग्रहण: अन्न शरीरात घेणे.
२. पचन: अन्नाचे रूपांतर विद्राव्य घटकांत होणे यास ‘अन्नपचन’ असे म्हणतात.
३. शोषण: पचनातून तयार झालेले विद्राव्य रक्तात शोषले जाणे.
४. सात्मीकरण: शोषलेल्या द्रावणीय अन्नाचे शरीरातील पेशी व ऊतींमध्ये वहन व ऊर्जानिर्मिती केली जाणे.
५. उत्सर्जन: पचन व शोषण न झालेले उर्वरित अन्नघटक शरीराबाहेर टाकले जातात.

उ. एकाच पेशीत सर्व जीवनक्रिया होणारे एकपेशीय सजीव कोणते?

अमिबा, युग्लीना, आणि पॅरामेशिअम हे एकपेशीय सजीव एकाच पेशीत सर्व जीवनक्रिया करतात.

प्रश्न ४: कारणे लिहा

अ. कीटकभक्षी वनस्पतींचा रंग आकर्षक असतो.

कीटकभक्षी वनस्पती कीटक खातात आणि आपली अन्नाची गरज भागवतात. कीटक स्वतःकडे आकर्षित करून घेण्यासाठी कीटकभक्षी वनस्पतींचा रंग आकर्षक असतो.

आ. फुलपाखराला नळीसारखी लांब सोंड असते.

फुलपाखरू फुलातील रस शोषते, त्यासाठी त्याला नळीसारखी लांब सोंड असते. या सोंडीच्या सहाय्याने ते अन्नग्रहण करते.

प्रश्न ५: ओघतक्ता

वनस्पती आणि प्राणी यांच्या पोषणपद्धतीनुसार ओघतक्ता तयार करा.

[विद्यार्थ्यांनी स्वतः ओघतक्ता तयार करावा. उदाहरण: वनस्पती - स्वयंपोषी (प्रकाशसंश्लेषण), परपोषी (अमरवेल), कीटकभक्षी (घटपर्णी); प्राणी - शाकाहारी (गाय), मांसाहारी (वाघ), मिश्राहारी (मानव).]

प्रश्न ६: विचार करा व उत्तरे द्या

अ. आपण वेगवेगळे अन्नपदार्थ घरात तयार करतो, म्हणजे आपण स्वयंपोषी आहोत का?

१. आपण वेगवेगळे अन्नपदार्थ घरात तयार करत असलो, तरी ते पदार्थ वनस्पती किंवा इतर प्राण्यांनी तयार केलेल्या अन्नपदार्थांपासूनच बनवतो.
२. जसे गहू, कडधान्य, तांदूळ, अंडी इत्यादी.
३. आपण वनस्पतींप्रमाणे प्रकाशसंश्लेषण करून अन्न तयार करू शकत नाही. त्यामुळे आपण स्वयंपोषी नाही.

आ. स्वयंपोषी व परपोषी सजीवांपैकी कोणाची संख्या जास्त असते? का?

१. स्वयंपोषी सजीवांची संख्या जास्त असते.
२. जर स्वयंपोषी सजीवांची संख्या कमी झाली तर त्यावर अवलंबून असणारे परपोषी सजीव देखील नष्ट होतील.
३. म्हणून अन्नसाखळीमध्ये परपोषी सजीवांपेक्षा स्वयंपोषी सजीवांची संख्या जास्त असते.

इ. वाळवंटी भागात परपोषींची संख्या कमी आढळते, मात्र समुद्रामध्ये जास्त संख्येने परपोषी आढळतात. असे का?

१. वाळवंटी भागात स्वयंपोषी सजीव कमी संख्येने आढळतात. त्यामुळे त्यांच्यावर अवलंबून असणारे परपोषी सजीव देखील कमी संख्येने आढळतात.
२. ज्या ठिकाणी अन्नाची कमतरता असते त्या ठिकाणी खाणाऱ्या सजीवांची संख्या कमी असते.
३. समुद्रामध्ये खूप मोठ्या प्रमाणात वनस्पती आणि प्लवक जीव असतात.
४. त्यांच्यावर समुद्रातील अन्नसाखळी अवलंबून असते. म्हणून वाळवंटी भागापेक्षा समुद्रामध्ये जास्त संख्येने परपोषी आढळतात.

ई. हिरव्या भागांव्यतिरिक्त वनस्पतीच्या इतर अवयवांत अन्न का तयार होत नाही?

१. वनस्पतीच्या हिरव्या भागात हरितद्रव्य असते त्यामुळे वनस्पतीच्या हिरव्या भागांत अन्न तयार होते.
२. हिरव्या भागांव्यतिरिक्त वनस्पतीच्या इतर अवयवांत हरितद्रव्य नसल्याने त्या भागात अन्न तयार होत नाही.

उ. बाह्य परजीवी व अंतःपरजीवी प्राण्यांमुळे काय नुकसान होते?

१. परजीवी प्राणी हे अन्नासाठी इतर सजीवांवर अवलंबून असतात.
२. बाह्य परजीवी प्राणी इतर प्राण्याच्या शरीराच्या पृष्ठभागावर राहून त्यांचे रक्त शोषून त्याद्वारे अन्न प्राप्त करतात. उदा.: उवा, गोचीड, ढेकुण.
३. अंतःपरजीवी प्राणी शरीराच्या आतमध्ये राहून रक्ताद्वारे अन्नाचे अथवा प्रत्यक्ष अन्नाचे शोषण करतात. त्यामुळे कुपोषण होते. बाह्य परजीवी प्राण्यांमुळे आरोग्याचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होते.

FAQ आणि शेअरिंग

हा स्वाध्याय तुमच्या मित्रांसोबत शेअर करा.

हा स्वाध्याय तुमच्या मित्रांसोबत WhatsApp, Facebook, किंवा ईमेलद्वारे शेअर करा. स्वाध्यायाची माहिती आवडल्यास खाली कमेंट करून सांगा!

स्वाध्यायाची माहिती आवडल्यास आम्हाला कमेंट करून सांगा.

आपल्या अभिप्रायाने आम्हाला प्रोत्साहन मिळेल. खालील कमेंट विभागात आपले विचार लिहा!