सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळा वर्षभर का बदलतात?

पृथ्वीच्या कललेल्या आसामुळे आणि सूर्याभोवतीच्या परिभ्रमणामुळे सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळा वर्षभर बदलतात.

इयत्ता सातवी भूगोल धडा १: ऋतुनिर्मिती (भाग-१) स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे

Q: पृथ्वीवर दिन व रात्र कशामुळे होतात?

पृथ्वीच्या स्वतःभोवती परिवलनामुळे दिन व रात्र होतात.

Q: पृथ्वीच्या सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालण्याच्या क्रियेस काय म्हणतात?

पृथ्वीच्या सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालण्याच्या क्रियेस परिभ्रमण म्हणतात.

इयत्ता सातवी भूगोल धडा १: ऋतुनिर्मिती (भाग-१) स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे

इयत्ता सातवीच्या भूगोल विषयातील धडा १: ऋतुनिर्मिती (भाग-१) यामध्ये दिन-रात्र, पृथ्वीचे परिवलन, परिभ्रमण, आणि सूर्योदय-सूर्यास्त यांचे शैक्षणिक वर्णन आहे. या स्वाध्यायात प्रश्नोत्तरे, निरीक्षणे, आणि उपक्रम यांचा समावेश आहे, जे विद्यार्थ्यांना या संकल्पना समजण्यास मदत करते.

प्रश्न १: वस्तुनिष्ठ प्रश्न (योग्य पर्याय निवडा)

१) पृथ्वीवर दिन व रात्र कशामुळे होतात?

अ) पृथ्वीच्या सूर्याभोवती प्रदक्षिणेमुळे
आ) पृथ्वीच्या स्वतःभोवती परिवलनामुळे
इ) सूर्याच्या पृथ्वीभोवती फिरण्यामुळे
ई) चंद्राच्या पृथ्वीभोवती फिरण्यामुळे
उत्तर: आ) पृथ्वीच्या स्वतःभोवती परिवलनामुळे

२) पृथ्वीच्या सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालण्याच्या क्रियेस काय म्हणतात?

अ) परिवलन
आ) परिभ्रमण
इ) अयन
ई) संपात
उत्तर: आ) परिभ्रमण

३) पृथ्वीला सूर्याभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यास किती कालावधी लागतो?

अ) २४ तास
आ) ३६५.२५ दिवस
इ) १२ महिने
ई) ३०० दिवस
उत्तर: आ) ३६५.२५ दिवस

४) भारत कोणत्या गोलार्धांमध्ये आहे?

अ) उत्तर आणि पश्चिम गोलार्ध
आ) उत्तर आणि पूर्व गोलार्ध
इ) दक्षिण आणि पूर्व गोलार्ध
ई) दक्षिण आणि पश्चिम गोलार्ध
उत्तर: आ) उत्तर आणि पूर्व गोलार्ध

५) पृथ्वीवर सूर्यकिरणे सर्व ठिकाणी लंबरूप का पडत नाहीत?

अ) पृथ्वी गोलाकार आहे
आ) पृथ्वीचा आस कललेला आहे
इ) सूर्य स्थिर आहे
ई) चंद्र सूर्यकिरणे अडवतो
उत्तर: आ) पृथ्वीचा आस कललेला आहे

प्रश्न २: थोडक्यात उत्तरे लिहा

१) पृथ्वीच्या परिवलनामुळे कोणत्या घटना घडतात?

पृथ्वीच्या स्वतःभोवती परिवलनामुळे दिन आणि रात्र होतात, तसेच सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळा ठरतात.

२) पृथ्वीच्या परिभ्रमणाचा कालावधी किती आहे आणि त्यामुळे काय होते?

पृथ्वीला सूर्याभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यास ३६५.२५ दिवस लागतात, ज्यामुळे ऋतूंची निर्मिती होते.

३) भारताच्या भौगोलिक स्थानामुळे कोणते हवामान अनुभवले जाते?

भारत उत्तर आणि पूर्व गोलार्धात असल्याने उष्णकटिबंधीय हवामान अनुभवले जाते, ज्यामध्ये मान्सून पाऊस आणि हंगामी बदल आढळतात.

४) सूर्यकिरणे पृथ्वीवर तिरक्या का पडतात?

पृथ्वीचा आस २३.५ अंशांनी कललेला असल्याने सूर्यकिरणे सर्व ठिकाणी लंबरूप न पडता तिरक्या पडतात.

५) दिनमान आणि रात्रमान यांचा कालावधी वर्षभर का बदलतो?

पृथ्वीच्या कललेल्या आसामुळे आणि सूर्याभोवतीच्या परिभ्रमणामुळे दिनमान आणि रात्रमानाचा कालावधी वर्षभर बदलतो.

प्रश्न ३: निरीक्षण आणि उपक्रम आधारित प्रश्न

१) जून महिन्यासाठी सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळा नोंदवून तक्ता तयार करा आणि सर्वांत मोठा दिन कोणता आहे?

विद्यार्थ्यांनी जून १९ ते २८ या कालावधीसाठी सूर्योदय-सूर्यास्ताच्या वेळा नोंदवाव्यात. उत्तर गोलार्धात २१ जून (उन्हाळी अयनदिन) हा सर्वांत मोठा दिन असतो, कारण यावेळी दिनमान सर्वात जास्त (सुमारे १३-१४ तास) असते.

२) रात्रमानात दररोज कोणता बदल दिसतो आणि तो कशामुळे होतो?

रात्रमानाचा कालावधी जून महिन्यात हळूहळू कमी होतो, कारण पृथ्वीच्या कललेल्या आसामुळे उत्तर गोलार्ध सूर्याकडे अधिक झुकलेला असतो, ज्यामुळे दिनमान वाढतो आणि रात्रमान कमी होतो.

३) रात्रमान काढताना तुम्हाला काय करावे लागले?

रात्रमान काढण्यासाठी सूर्यास्ताची वेळ पुढील सूर्योदयाच्या वेळेपर्यंत मोजावी लागते, म्हणजेच २४ तासांपैकी दिनमान वजा करून रात्रमान मिळते.

४) कोणत्या दोन तारखांना दिनमान आणि रात्रमान समान होते?

२१ मार्च (वसंत संपात) आणि २३ सप्टेंबर (शरद संपात) या तारखांना दिनमान आणि रात्रमान समान (१२-१२ तास) असते, कारण पृथ्वीचे ध्रुव सूर्यापासून समान अंतरावर असतात.

५) सायलीच्या प्रयोगात (आकृती १.१) सावलीच्या स्थानात बदल का होतात?

टेबल (पृथ्वी) आणि मेणबत्ती (स्थान) हलवल्याने विजेरीच्या प्रकाशझोताचा (सूर्यकिरणांचा) कोन बदलतो, ज्यामुळे सावलीचे स्थान बदलते. हे पृथ्वीच्या परिवलन आणि परिभ्रमणामुळे सूर्याच्या स्थानातील बदल दर्शवते.

प्रश्न ४: विश्लेषणात्मक प्रश्न

१) पृथ्वीवर सर्वत्र दिनमान आणि रात्रमानात फरक पडतो का? आपल्या तक्त्याच्या आधारावर स्पष्ट करा.

पृथ्वीवर सर्वत्र दिनमान आणि रात्रमानात फरक पडतो, परंतु हा फरक अक्षवृत्तानुसार बदलतो. विषुववृत्तावर दिनमान आणि रात्रमान वर्षभर समान (१२-१२ तास) असते, तर ध्रुवीय प्रदेशात अति लांब दिन किंवा रात्र (उदा., ६ महिन्यांचा दिन) अनुभवली जाते. जूनच्या तक्त्यावरून उत्तर गोलार्धात दिनमान जास्त आणि रात्रमान कमी दिसते, कारण पृथ्वीचा उत्तर ध्रुव सूर्याकडे झुकलेला असतो.

२) सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या ठिकाणांमध्ये वर्षभर बदल का होतात?

पृथ्वीच्या २३.५ अंश कललेल्या आसामुळे आणि सूर्याभोवतीच्या परिभ्रमणामुळे सूर्याचे भासमान भ्रमण उत्तरेकडे (उत्तरायण) आणि दक्षिणेकडे (दक्षिणायन) होते, ज्यामुळे सूर्योदय आणि सूर्यास्ताची ठिकाणे क्षितिजावर बदलतात.

३) काठीच्या सावलीच्या प्रयोगात (आकृती १.२) सावलीच्या स्थानात बदल का दिसतात?

काठीच्या सावलीचे स्थान सूर्याच्या बदलत्या स्थानामुळे बदलते, कारण पृथ्वीच्या परिवलनामुळे सूर्य दिवसभर पूर्वेकडून पश्चिमेकडे आणि परिभ्रमणामुळे वर्षभर उत्तर-दक्षिण दिशेत सरकतो.

४) सप्टेंबर महिन्यात दिनमान आणि रात्रमानाचा कालावधी कसा बदलतो?

सप्टेंबर महिन्यात २३ सप्टेंबर (शरद संपात) पर्यंत दिनमान आणि रात्रमान समान होतात (१२-१२ तास). त्यानंतर उत्तर गोलार्धात दिनमान कमी आणि रात्रमान जास्त होतो, कारण पृथ्वीचा उत्तर ध्रुव सूर्यापासून दूर झुकतो.

५) भिंतीवरील सावली उत्तरेकडे सरकत असेल, तर सूर्योदय किंवा सूर्यास्ताचे ठिकाण कोणत्या दिशेला सरकत आहे?

सावली उत्तरेकडे सरकत असेल, तर सूर्योदय किंवा सूर्यास्ताचे ठिकाण दक्षिणेकडे सरकत आहे, कारण सूर्याचे भासमान भ्रमण दक्षिणायनाच्या दिशेने होत आहे.

FAQ आणि शेअरिंग

मुलांनो, हा स्वाध्याय तुमच्या मित्रांसोबत शेअर करा. त्यांनाही अभ्यास करताना मदत होईल.

हा स्वाध्याय तुमच्या मित्रांसोबत WhatsApp, Facebook, किंवा ईमेलद्वारे शेअर करा. स्वाध्यायाची माहिती आवडल्यास खाली कमेंट करून सांगा!

स्वाध्यायाची माहिती आवडल्यास आम्हाला कमेंट करून सांगा.

आपल्या अभिप्रायाने आम्हाला प्रोत्साहन मिळेल. खालील कमेंट विभागात आपले विचार लिहा!